آواز هاتف به طالب گنج و اعلام کردن حقیقت اسرار | شرح و تفسیر

کو بگفتت : در کمان تیری بِنِه / کی بگفتندت که : اندر کش تو زِه

الهام حق بدو اینگونه خطاب کرد : ای درویش دلریش آن هاتف که قبلاََ به خواب تو آمد به تو فقط گفت : که تیری در کمان بگذار . ولی کی به تو گفتند که زِه کمان را با تمام نیرو بکش .

او نگفتت که کمان را سخت کش / در کمان نِه گفت او ، نه پُر کُنش

آن هاتف به تو نگفت که کمان را محکم بکش . پس تو باید فقط تیر در کمان بگذاری نه آنکه آن را تا می توانی بکشی .

از فضولی تو کمان افراشتی / صنعتِ قوّاسیی برداشتی

امّا تو فضولی کردی و خودسرانه کمان را بر بازوانت بلند کردی و در کمانگیری به هنرنمایی پرداختی . [ قَوّاسی = کمانگیری ، کمان کشی ، تیراندازی با کمان ]

تَرکِ این سَخته کمانی رَو بگو / در کمان نِه تیر و ، پرّیدن مجو

برو این کار را ترک کن . یعنی کمان را محکم مکش . بلکه فقط در کمان تیری بگذار و در فکر این مباش که تیری به هوا پرتاب کنی .

چون بیفتد ، بَرکَن آنجا ، می طلب / زور بگذار و به زاری جُو ذَهَب

هر جا که تیر افتاد همانجا را حفاری کن . بر قدرت شخصی خود تکیه مکن . بلکه از طریق تضرّع و خشوع قلبی گنج طلا را پیدا کن . [ ذَهَب = طلا ]

آنچه حق است اَقرَب از حَبلُ الوَرید / تو فگنده تیرِ فکرت را بعید

آن کسی که از رگ گردن انسان بدو نزدیکتر است او همان حضرت حق است . امّا تا حالا کارِ تو این بوده است که تیرِ اندیشه ات را به مسافت های دوردست پرتاب کنی . [ مصراع اوّل اشاره است به قسمتی از آیه 16 سورۀ ق « … ما از رگِ حیاتِ آدمی بدو نزدیکتریم » پس گنج حقیقت در توست و از بیگانه اش تمنا مدار . ]

ای کمان و تیرها برساخته / صید نزدیک و تو دور انداخته

ای کسی که کمان و تیرهایی فراهم آورده ای . شکار نزدیک توست . امّا تو تیرها را به دوردست ها پرتاب می کنی .

هر که دوراندازتر ، او دورتر / وز چنین گنج است او مهجورتر

هر کس تیر ندیشه و تعقل خود را دورتر پرتاب کند . مسلماََ از گنج حقیقت وجود خویش دورتر می شود .

فلسفی خود را از اندیشه بکُشت / گو : بِدَو کو راست سویِ گنج ، پُشت

فلسفه دان ، خود را به وسیلۀ تفکرات زائد تباه کرده است . بدو بگو : با شتاب برو که به گنج حقیقت پُشت کرده ای .

گو : بِدَو ، چندانکه افزون می دود / از مرادِ دل جداتر می شود

به فلسفه دان بگو : بدو که هر چه بیشتر بدود از مقصود دل دورتر می شود .

جاهَدوا فینا بگفت آن شهریار / جاهَدوا عَنّا نگفت ای بی قرار

زیرا ای پریشان حال ، حضرت شاه وجود در قرآن کریم فرمود : در راهِ ما مجاهده کنند . و هرگز نفرمود در طریق دور شدن از ما بکوشند . [ در آیه 69 سورۀ عنکبوت آمده است « و کسانی که در راهِ ما خالصانه می کوشند . آنان را به راههای خود هدایت می کنیم (برهدایتشان می افزاییم) و همانا خداوند با نکوکاران است . ]

همچو کنعان کو ز ننگِ نوح رفت / بر فرازِ قلّۀ آن کوهِ زَفت

مانند کنعان (پسر نوح) که متابعت از نوح نبی (ع) را ننگ دانست و بر ستیغ آن کوه بس عظیم و بلند رفت . [ کنعان = شرح بیت 1308 دفتر سوم ]

هر چه افزون تر همی جُست او خلاص / سویِ کُه می شد جداتر از مَناص

هر چه کنعان برای رهایی خود بیشتر می کوشید و به کوه نزدیکتر می شد از پناهگاه حقیقی دورتر می افتاد . [ مناص = پناهگاه ]

همچو این درویش بهرِ گنج و کان / هر صباحی سخت تر جُستی کمان

مانند همین فقیر گنج طلب که برای یافتن گنج و معدنِ ثروت در هر بامداد کمانی دوراندازتر می جُست . [ غافل از آنکه کمانهای قوی تر و دوراندازتر او را از گنجی که زیر پایش قرار داشت دورتر می کرد . ]

هر کمانی کو گرفتی سخت تر / بود از گنج و نشان بدبخت تر

آن فقیر هر چه کمانهای دوراندازتر بکار می گرفت از گنج و راهِ وصول بدان دورتر می شد .

این مَثَل اندر زمانه جانی است / جانِ نادانان به رنج ارزانی است

این مَثَل در روزگار ما ارزش حیاتی دارد که جانِ جاهلان در خورِ عذاب است .

زآنکه جاهل ننگ دارد ز اوستاد / لاجَرَم رفت و دکانی نو گشاد

زیرا نادان از داشتن استاد ننگ دارد . ناگزیر چنین کسی می رود و دکانی جدید باز می کند . [ همانطور که علم ظاهر نیازمند معلّم است . علم باطن نیز به استاد نیاز دارد . منتهی باید با کیاست و توکّل بر عنایات الهی استادان حقیقی را از دکان دارانِ دنیوی تمیز داد . ]

آن دکان بالایِ استاد ، ای نگار / گَنده و پُر کژدُم است و پُر ز مار

ای محبوب ، آن دکانی که بالای دکانِ استاد حقیقی باز کرده ای . متعفّن است و پُر از مار و عقرب . ( نگار = محبوب ، معشوق ) [ زیرا آن دکان بر مبنای نفسانیّات تأسیس شده است و کمال مطلوب آن نیل به امور دنیوی است . منتهی در قالب امور معنوی . ]

زود ویران کُن دکان و بازگرد / سویِ سبزه و گُلبُتان و آبخَورد

هر چه زودتر دکان نفسانیّات را خراب کن و به سوی سبزه زار و گلزار و برکۀ معارف تقوا و پروا بازگرد . [ آبخَورد = محلی که از آب خورند ، آبشخور ، برکه ]

نه چو کنعان ، کو ز کبر و ناشناخت / از کُهِ عاصم ، سفینۀ فَوز ساخت

مانند کنعان مباش که به سبب تکبّر و عدم معرفت از کوهِ نگهدارنده خواست کشتی نجات بسازد . ( عاصم = نگهدارنده ، حفظ کننده / فَوز = رستگاری ، نجات ) [ اشاره است به آیه 43 سورۀ هود « پسرش گفت : پناه می گیرم به کوه که نگه داردم از آب . نوح گفت : امروز از کیفرِ الهی نگاه دارنده ای نیست . مگر خداوندِ مهربان ، موج همی آمد و میان آن دو حایل شد و او ( کنعان ) از جملۀ غرق شدگان گشت » ]

علمِ تیراندازیَش آمد حجاب / و آن مرادِ او را بُده حاضر به جیب

چنانکه هنرِ تیراندازی آن فقیر گنج طلب حجاب بصیرت او شد . زیرا مطلوب او نزدِ او حاضر بود و او به این طرف و آن طرف می دوید . ( ضمیر «ش» به آن فقیر باز می گردد . ) [ همینطور تیرهای اندیشه و فکرت کنعان و کنعان سیرتان ، آنان را از کشتی نجات مردان حق دور می کند . ]

ای بسا علم و ذکاوات و فِطَن / گشته رهرو را چو غول و راهزن

چه بسا دانش و هوشیاری ها و زیرکی ها که برای سالک به منزلۀ غول بیابانی و گمراه کننده است . ( حافظ گفت « تکیه بر علم و دانش در طریقت کافری است » ) [ ذکاوات = تیز هوشی ها ، هوشیاری ها / فِطَن = زیرکی ها ]

بیشتر اصحابِ جَنَّت ابله اند / تا ز شرِّ فیلسوفی می رهند

بیشتر بهشتیان ، ابلهان اند . تا بدین وسیله از شرِّ فلسفه دانی و فلسفه بافی برهند . [ توضیح «ابله» در شرح بیت 2926 دفتر اوّل ]

خویش را عریان کن از فَضل و فُضول / تا کند رحمت به تو هر دَم نزول

خود را از فضیلت های خودبینانه عاری کن تا رحمت الهی و فتوحاتِ ربّانی هر لحظه بر تو ببارد .

زیرکی ضِدِّ شکست است و نیاز / زیرکی بگذار و با گولی بساز

زیرکی های خودبینانه ضدِّ انکسار و نیاز به حق است . پس زیرکی های خودبینانه را رها کن و با بلاهتِ عارفانه (جهل نسبت به منافع دنیایی) دمساز شو .

زیرکی دان دامِ بُرد و طمع و کاز / تا چه خواهد ، زیرکی را پاک باز

زیرکی را باید دامِ منافعِ دنیوی و آزمندی و فریبندگی بدانی . کسی که از جمیع تعلّقات دنیوی و آویزش های نفسانی پاک و رها شده چه نیازی به اینگونه زیرکی ها دارد ؟ [ کاز = اکبرآبادی گوید : شاخه های درخت باشد که صیّادان از آن لته ها و چیزها آویخته . در یک طرف دان بر زمین فرو برند تا جانوران از آن رَم کرده به طرف دام آیند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر ششم ، ص 104 ) با توجه به این معنی مراد از «کاز» امری است فریبا . ]

زیرکان ، با صنعتی قانع شده / ابلهان ، از صُنع در صانع شده

اشخاص زیرک به مصنوعات قناعت کرده اند . امّا ابلهان از هر مصنوعی به سوی حضرت حق متوجه می شوند .

زآنکه طفلِ خُرد را مادر نَهار / دست و پا باشد نهاده بر کنار

زیرا مادر ، کودک خُردسال را شبانه روز مواظبت می کند و در آغوش خود می کشد و دست و پای او می شود . [ مولانا در اینجا بندگان مقرّب را به اطفال ، و حضرت حق را به «مادر» تشبیه کرده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد