آن روزی خواهِ بدون سعی در خواب هاتفی را دید | شرح و تفسیر

هاتفی گفتش که : ای دیده تَعَب / رُقعه ای در مشقِ ورّاقان طلب

در این حال بود که سروش غیبی بدان فقیر گفت : ای رنج کشیده برو در میان کاغذ پاره های کتابفروشی ها نوشته ای پیدا کن . [ تَعَب = رنج ، سختی ، درماندگی / رُقعه = نامه ، نوشته / ورّاق = کاغذ فروش ، کتاب نویس ]

خُفیه ز آن ورّاق کِت همسایه است / سوی کاغذ پاره هاش آور تو دست

پنهانی بی آنکه کتاب فروشِ همسایه ات متوجّه شود به سراغ کاغذ پاره هایش برو . [ خُفیه = پنهانی ]

رُقعه ای شکلش چنین ، رنگش چنین / پس بخوان آن را به خلوت ، ای حَزین

در میان کاغذ باطله ها کاغذی به این شکل و رنگ پیدا کن و ای اندوهگین آن را در گوشه خلوتی بخوان .

چون بدزدی آن ز ورّاق ای پسر / پس برون رَو زانبُهیّ و شور و شر

پسر جان چون آن نوشته را از بساط کتابفروش پنهانی برداشتی از میان جمعیت ( مشتریان و مراجعان و شاگردان ) بیرون برو و از شرّ و فتنه احتمالی آنان حَذر کن .

تو بخوان آن را به خود در خلوتی / هین مجو در خواندنِ آن شرکتی

تنهایی آن نوشته را در گوشه ای خلوت بخوان . مبادا در خواندن آن نوشته دیگری را دخالت دهی .

ور شود آن فاش ، هم غمگین مشو / که نیابد غیرِ تو زآن نیم جو

البته اگر قضیه لو رفت هم اندوهگین مشو . چون بجز تو از آن نوشته (گنج نامه) ذرّه ای بهره نخواهد بُرد .

ور کِشد آن دیر ، هان زنهار تو / وِردِ خود کن دَم به دَم لاتَقنَطوا

بهوش باش اگر دیر به مقصودت رسیدی هرگز ناامید مشو و آیه « از رحمت الهی نومید نشوید را وِردِ زبانِ خود کُن » ( قسمتی از آیه 53 سورۀ زمر )

این بگفت و ، دستِ خود آن مژده ور / بر دلِ او زد که رَو زَحمت ببر

آن مژده دهندۀ غیبی این سخنان را گفت و جهت اطمینان آن فقیر دست به سینۀ او زد و گفت برو زحمت را کم کن .

چون به خویش آمد ز غیبت آن جوان / می نگنجید از فرح اندر جهان

همینکه آن جوان از اتصال به عالَم غیب جدا شد و به خود آمد از شدّتِ شادی در گیتی نمی گنجید .

زَهرۀ او بر دریدی از قَلقَ / گر نبودی رِفق و حفظ و لطفِ حق

اگر نرمی و حفاظت و لطف الهی نبود از شدّت هیجان و اضطراب زَهره اش پاره می شد . [ قَلَق = پریشانی ، اضطراب / رِفق = نرمی ، مدارا ، لطف ]

یک فرح آن کز پسِ ششصد حجاب / گوشِ او بشنید از حضرت جواب

یکی از شادی های او این بود که از ورای ششصد حجاب از بارگاه الهی جواب شنید . یعنی علیرغم علل و اسباب طبیعی ، دعایش مستجاب شد .

از حُجُب چون حسِّ سمعش درگذشت / شد سرافراز و ز گردون برگذشت

همینکه گوشِ هوشش از حجابِ محسوسات ، جلوتر رفت . به استماع جواب الهی مفتخر شد و حتّی ادراکاتِ باطنی او از فَلک نیز درگذشت . یعنی چون آن جوان خالصانه نیایش کرد روحش به کمال تجرید و تهذیب رسید و در آن حال از کمند محسوسات ارشی و سماوی رهید .

که بُوَد کآن حسِّ چشمش زاعتبار / زآن حجابِ غیب هم یابد گذار

تا شاید حسِّ باصرۀ او نیز به پیروی از حسِّ سامعه اش حتّی از آن حجاب های غیبی نیز درگذرد . یعنی حُجُبِ نورانی را نیز پاره کند و به لقای الهی نایل گردد . [ اِعتبار = سرمشق قرار دادن ، پند گرفتن ]

چون گُذاره شد حواسش از حجاب / پس پیاپی گرددش دید و خطاب

همینکه حواسِّ او از حجاب های غیبی درگذرد . یعنی وقتی که سالک حجاب های نورانی را هم پشتِ سر بگذارد . زآن پس پی در پی به مشاهدۀ جمال الهی و استماعِ سروشِ غیبی توفیق یابد . [ وقتی که سالک بر اثر کثرتِ ریاضات و ضبط مُشتَهَیات ، یکی از حواسش مثلاَ قوۀ سامعه اش از حجاب محسوسات بدرآید . اندک اندک از سایر حواسِ او نیز کشف حجاب گردد . چنین سالکی چیزهایی می شنود که دیگران نمی شنوند . چیزهایی می بیند که دیگران به دیدنش قادر نتوانند بود . حکیم سبزوار در ذیل دو آیه اخیر فرماید : کشف صوری اقسامی دارد . پس چون از سمعش کشف حجاب شد گاه باشد که از چشمش و باقی حواسش رفع حُجُب گردد . به چشم خود صورِ ملکوتی بیند که دیگران نتوانند دید . و به گوشِ خود سروشِ غیبی شنود که دیگران نتوانند شنید و به شَمِّ خود نفحاتی استشمام کند که دیگران نتوانند ( شرح اسرار ، ص 449 ) ]

جانبِ دکّانِ ورّاق آمد او / دست می بُرد او به مشقش سو به سو

آن فقیر به طرف مغازۀ کتابفروش آمد و چون داخل مغازه شد (به بهانه خرید) به هر طرف دست می بُرد و اوراق و دست نوشته ها را زیر و رو می کرد تا نوشته موعود را بیابد .

پیشِ چشمش آمد آن مکتوب زود / با علاماتی که هاتف گفته بود

امّا فوراََ آن نوشته (گنج نامه) مطابق با مشخصاتی که سروش غیبی گفته بود به چشمش خورد .

در بغل زد ، گفت : خواجه خیرباد / این زمان وا می رسم ای اوستاد

نوشته را پنهانی برداشت و زیر بغل زد و به مغازه گفت : آقا ، خدا خیرت دهد . استاد الآن برمی گردم .

رفت کُنجِ خلوتی ، و آن را بخواند / وز تحیّر والِه و حیران بماند

آن فقیر به گوشۀ خلوتی رفت و شروع به خواندن آن گنج نامه کرد و از مطالب عجیب آن مات و مبهوت ماند .

که بدین سان گنج نامۀ بی بها / چون فتاده ماند اندر مشق ها ؟

با خود می گفت : آخر چطور ممکن است که چنین گنج نامۀ ارزشمندی که قیمت بر آن نتوان گذاشت در میان مشتی کاغذ باطله افتاده باشد ؟

باز اندر خاطرش این فکر جَست / کز پیِ هر چیز یزدان حافظ است

امّا بلافاصله یادِ این نکته می افتاد که نگهدارندۀ حقیقی هر چیز حضرت حق است .

کی گذارد حافظ اندر اکتناف / که کسی چیزی رُباید از گِزاف ؟

خداوندی که همه چیز را در کَنَفِ حفاظت خود قرار داده کی می گذارد کسی چیزی را سرِ خود برباید ؟ [ اِکتناف = پناه گرفتن ، پناهگاه ساختن ، احاطه کردن ]

گر بیابان پُر شود زرّ و نقود / بی رضای حق جَوی نتوان ربود

فرضاََ اگر بیابان پُر از زر و سیم شود . بدم رضایت الهی حتّی به اندازه یک دانه جو نیز نمی توان از آن ربود .

ور بخوانی صد صُحُف بی سَکته ای / بی قَدَر یادت نماند نکته ای

مثلاََ اگر صد کتاب را بی وقفه و پی در پی مطالعه کنی اگر تقدیر الهی نخواهد از آن همه کتاب حتّی یک نکته در ذهنت نمی ماند .

ور کنی خدمت ، نخوانی یک کتاب / علم های نادره ز جیب

امّا اگر خالصانه به طاعت و عبادت پردازی ولو یک کتاب هم نخوانی در سینۀ خود علومی شِگرف خواهی یافت . [ مولانا در بیت 159 دفتر دوم می گوید :

دفتر صوفی سواد و حرف نیست / جز دلِ اِسپیدِ همچون برف نیست ]

شد ز جَیب ، آن کفِّ موسی ضَوفشان / بر نبی خویان نثارِ مِهر و میغ

چنانکه مثلاََ دست حضرت موسی (ع) از گریبانش بیرون آمد و نور افشانی کرد که حتّی از ماهِ آسمان نیز درخشان تر بود . [ اشاره است به معجزه ید بیضا که در سوره های اعراف ، آیه 108 و طه ، آیه 22 و شعراء ، آیه 33 و نمل ، آیه 12 و قصص ، آیه 32 ، بدان تصریح شده است . در کتاب تورات نیز آمده است . « و خداوند دیگر بار وی را گفت : دستِ خود را در گریبان خود بگذار . چون دست به گریبان خود برد و آن را بیرون آورد . اینک دستِ او مثلِ برف مبروص شد . ( سِقر خروج ، باب چهارم ، آیه ششم ) ]

کآنکه می جُستی ز چرخِ با نهیب / سر برآورده ستت ای موسی ز جیب

ای موسی چیزی را که از آسمانِ با هیبت می جُستی . اکنون از گریبان تو سر برآورده است . ( نَهیب = ترس ، گزند ، قهر ، در اینجا منظور از «آسمان با نهیب» ، آسمان با شکوه و هیبت است ) [ چند بیت اخیر که بر سبیل مَثَل آمده اِشعار می دارد که راه دریافت علوم باطنی افزایش محفوظات کتابی نیست . بلکه صیقل دادن به قلب است . و این از مبانی بنیادین مکتب مولاناست که البته سایر عرفای نیز همین را گفته اند . ]

تا بدانی کآسمانهای سَمی / هست عکسِ مُدرَکاتِ آدمی

تا این نکته دقیق را دریابی که آسمان های رفیع و با شکوه انعکاسی از دریافت های قلبی انسان است . [ سَمی = بلند مرتبه ، رفیع ، بلندبالا ]

نی که اوّل دستِ یزدانِ مجید / از دو عالَم پیشتر عقل آفرید ؟

مگر نه اینست که دست قدرت خداوند متعال قبل از خلقت دو جهان عقل را آفرید .

این سخن پیدا و پنهانست بس / که نباشد محرمِ عَنقا مگس

این نکته دقیق ، هم معلوم است و هم مجهول . اگر اهلش باشی بر تو آشکار است و اگر اهلش نباشی بر تو پوشیده است . زیرا مگس نمی تواند همنشین و همراز سیمرغ باشد .

باز سویِ قصّه باز آ ای پسر / قصّۀ گنج و فقیر آور به سر

پسرجان دوباره به نقلِ حکایت بازگرد و داستان گنج نامه و فقیر را به پایان رسان .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد