یافتش زیرک دل و شیرین جواب / از لبِ شِکّر چه زاید ؟ شِکّر آب

شاه ، آن غلام را هوشیار و شیرین سخن یافت . مگر از لبِ شیرین مانند شکر چه بیرون می آید ؟ مسلّماََ سخنانی شیرین مانند شربت .

آدمی ، مخفی است در زیرِ زبان / این زبان پرده است بر درگاهِ جان

انسان در زیرِ زبان نهان شده است . این زبان ، مانند پرده ای است بر سرایِ جان و روان آدمی . [ از اینجا تا بیت 848 در بیان کشّاف بودن زبان است . اگر آدمی حرف نزند . حقیقتِ باطنی او آشکار نمی شود . [ مصراع اول حدیثی است که شرح آن در بیت 1270 دفتر اول گذشت ]

چون که بادی پرده را در هم کشید / سِرّ صحنِ خانه شد بر ما پدید

برای مثال ، همینکه باد بوَزد و پرده را واپس زند . درونِ خانه بر ما نمایان می گردد .

کاندر آن خانه گُهر یا گندم است ؟ / گنجِ زر ، یا جمله مار و کژدُم است ؟

در آن وقت معلوم می شود که در آن خانه ، گندم وجود دارد یا جواهر ؟ گنجِ طلا وجود دارد یا مار و عقرب ؟

یا در او گنج است ماری بر کِران / ز آنکه نَبوَد گنجِ زر بی پاسبان

یا اینکه در خانۀ دل ، گنجی نهفته و ماری در کنارش خفته است . زیرا که گنجِ طلا بدون نگهبان نمی تواند باشد .

بی تأمّل او سخن گفتی چنان / کز پسِ پانصد تأمّل دیگران

آن غلام شیرین گفتار ، چنان بی درنگ و بی اندیشه و در عین حال نغز و پُر مغز سخن می گفت که دیگران همان سخن را پس از پانصد بار تأمل و تفکّر بر زبان می راندند .

گفتیی در باطنش دریاستی / جمله دریا گوهرِ گویاستی

گویی که در درونِ او دریایی بود پُر گوهر و هر گوهری ، زبان گویا و کلامِ شیوا داشت .

نورِ هر گوهر کزو تابان شدی / حق و باطل را ازو فُرقان شدی

نورِ هر دانه گوهری که از او می تابید . میان حق و باطل فرق می گذاشت . یعنی هر جملۀ او شنونده را متوجه حق و باطل می کرد . [ فُرقان = جدا کننده ، فرق گذارندۀ میان حق از باطل . از نام های قرآن کریم است ]

نورِ فرقان ، فرق کردی بهرِ ما / ذرّه ذرّه حق و باطل را جُدا

مولانا در اینجا از معنی لفظی فرقان به معنی اصطلاحی آن یعنی قرآن کریم منتقل می شود و می فرماید : نورِ قرآن برای ما حق و باطل را متمایز کرده و آن دو را ذره به ذره نشان می دهد .

نورِ گوهر ، نورِ چشمِ ما شدی / هم سؤال و هم جواب از ما بُدی

اگر نورِ گوهرِ قرآن ، دیدۀ ما را روشن می کرد . هم پرسش از ما بود و هم پاسخ . [ در آن صورت آدمی می توانست شبهاتِ خود را خود پاسخ دهد . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 440 ) ]

چشم کژ کردی ، دو دیدی قرصِ ماه / چون سؤال است این نظر در اشتباه

لیکن تو چشم باطنت را کج کرده ای و به همین دلیل قرصِ ماهِ حقیقت را دو تا می بینی . این دو بینی ، همانند سؤال کردن در حالت شبهه و تردید است . [ زیرا از کج بینی ، شبهه عارض شود و از شبهه سؤال پدید آید . ( مقتبس از شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 100 ) . نیکلسون گوید : وهم و خیالِ ثنویّت به سوالی مانند است حاکی از شبهه . تحققِ وحدت به پاسخی مانند است که هر شبهه ای را رفع می کند . ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر دوم ، ص 684 ) ]

راست گردان چشم را در ماهتاب / تا یکی بینی تو مَه را نَک جواب

چشم را راست کن تا در مهتاب ، ماه را یکی ببینی . این است جواب تو . [ وقتی که نقص از دیدۀ باطن آدمی دور شود ، ماهِ حقیقت را یکی مشاهده می کند ]

فَکرتَت گو : کژ مبین ، نیکو نگر / هست آن فَکرَت شُعاعِ آن گهر

به اندیشه ات بگو : کژ بینی مکن و خوب نگاه کن . آن اندیشۀ راست و درست ، پرتوی است از آن گوهر . [ آن گوهر می تواند اشاره باشد به نورِ قرآن کریم . ( شرح کفافی ، جلد 2 ، ص 440 ) . و می تواند اشاره باشد به گوهرِ وجودِ مطلق ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 100 ) ]

هر جوابی کآن ز گوش آید به دل / چشم گفت : از من شنو ، آن را بِهِل

هر پاسخی که از راهِ گوش به دل می رسد . چشم می گوید : از من بشنو ، آن را رها کن . ( بِهِل = ترک کن ) . [ مصراع اول به علم الیقین اشاره دارد و مصراع دوم به عین الیقین . زیرا علوم نقلی و سمعی وافی به مقصود نیست و باید با چشم دل حقایق را نگریست . از این بیت تا بیت 861 در بیان رجحان بینش بر دانش است ]

گوش دَلّاله است و ، چشم اهل وصال / چشم ، صاحب حال و ، گوش اصحابِ قال

گوش ، واسطه است در حالی که چشم ، اهلِ وصال است . چشم ، از اصحابِ حال است و گوش از اصحابِ قال . ( دَلّاله = زنی که زنان را بد راه کند ، زنی که زنان را به مردان رساند ، واسطه ) . [ در این بیت ، گوش اشاره است به کسانی که طرفدار علوِ رسمی و قیل و قال اند . و چشم ، اشاره است به ارباب مشاهده و اصحابِ مکاشفه . گوش ، واسطه میانِ روحِ آدمی و واقعیّات است . در حالی که چشم با نَفس الامر موجودات ، بدون واسطه و حاجبی سر و کار دارد . همینطور شناخت روحی و مکاشفاتِ شهودی با معارف نقلی و سمعی بسیار متفارق است . از آن یقین و اطمینان پدید آید و از این تردید و خلجان . ]

در شنودِ گوش ، تبدیلِ صفات / در عیانِ دیدها تبدیلِ ذات

شنیدن معارف ، موجبِ دگرگونی صفاتِ شخص می شود . ولی شهودِ معارف و حقایق موجب دگرگونی ذاتِ او می گردد . [ شناخت هایی که از راهِ نقل و استماع حاصل می گردد . حوزۀ تأثیر محدودی دارد ولی شناخت هایی که از راهِ شهود و معاینه حقیقت پدید می آید . دایره تأثیر بس عمیق دارد به نحوی که ذاتِ بشری را دگرگونه می سازد و آن را به تجرید و معنویت محض مبدّل می کند . ( مقتبس از شرح کفافی ، ج 2 ، ص 440 ) ]

ز آتش ار علمت یقین شد از سخُن / پختگی جو در یقین منزل مکُن

ای سالک اگر از طریق شنیدن دانستی که ذاتِ آتش ، سوزان است . در صدد پخته شدن برآ . یعنی معرفت و علم خود را کامل کن و در این مرحله از یقین ( علم الیقین ) درنگ مکن . [ عرفا با الهام از آیه 4 تا 6 سوره تکاثر ، یقیقن را سه قسم می دانند : علم الیقین ، عین الیقین و حق الیقین ]

_ عبدالرحمن جامی در شرح لَمَعات شیخ فخرالدین عراقی این موضوع را بدینگونه شرح داده است : بدانکه چون کسی چشم بپوشاند علمِ وی به وجودِ آتش به دلالت حرارت بر وی علم الیقین است و چون چشم بگشاید و آتش را معاینة ببیند . عین الیقین است و چون در آتش افتد و ناچیز شود و صفات آتش از وی ظاهر شود ( چون اِحراق و اِشراق ) حق الیقین باشد … زیرا که صاحبِ علم الیقین ، طالب آن است که معلومِ وی ، مشهود وی گردد . پس بر آن علم ، اطمینان و قرار ندارد . و صاحبِ عین الیقین ، طالب آن است که در مشهودِ خود فانی شود و تعیّنِ وی مرتفع گردد و خود را عینِ وی داند و ببیند . پس به آن مشاهده ، اطمینان ندارد . اما وقتی که تعیّن وی مرتفع شد و مشهودِ وی بنشست و به حق الیقین متحقّق گشت ، اطمینان حاصل آمد و مرتبۀ دیگر نمانَد در دانش که طالب آن باشد . ( اشعةاللمعات ، لمعۀ 24 ، ص 138 تا 140 ) .

یقین = در لغت به معنی علمی است که در آن شک و گمانی راه نداشته باشد . عرفا و صوفیه ، تعریف بسیاری از یقین کرده اند که همۀ آنها با یکدیگر قابلِ جمع است . زیرا هر یک از آنها جنبه ای از یقین را بیان داشته است . ولی آنچه از این تعاریف به دست می آید اینست : شهود عینی حقیقت ، بی واسطۀ استدلال و برهان . البته این تعریف بر آخرین مرحلۀ یقین منطبق است . علم الیقین از آنِ عام و عین الیقین از آنِ خاص و حق الیقین از آنِ خاص الخاص است .

تا نسوزی نیست آن را عَین الیقین / این یقین خواهی ، در آتش در نشین

تا در آتش نسوزی به مرحلۀ عین الیقین ، واصل نخواهی شد . اگر خواهان این مرحله از یقین هستی باید به آتش وارد شوی . [ در این بیت ، حضرت مولانا ، عین الیقین را به معنای حق الیقین به کار برده . زیرا او به معنا اهمیت می دهد و خود را مقیّد به الفاظ و اصطلاحات نمی کند ]

گوش چون نافذ بُوَد ، دیده شود / ورنه ، قُل در گوش پیچیده شود

اگر گوش ، شنوا باشد به چشم تبدیل می شود . یعنی حقیقت را بطورِ عینی مشاهده می کند . در غیر اینصورت ، سخن در گوش می پیچد و به درون روح نفوذ نمی کند و اثری در آن نمی نهد . [ وقتی سالک به گفتار و کلمات مردانِ حق ، نیک گوش دهد معرفت او از مرحلۀ نقلی به شهودِ عینی می رسد ]

این سخن پایان ندارد ، باز گرد / تا که شه با آن غلامانش چه کرد ؟

بیان معارف الهی نهایتی ندارد . پس ، از ادامۀ گفتار در باب منصرف شو و به دنبالۀ آن حکایت باز گرد تا ببینیم شاه با غلامان خود چه کرد و چه گفت ؟