وحیِ پیغمبر چوخواندی در سَبَق / او همان را وانبشتی بر ورق

وقتی که پیامبر (ص) از وحی و آیات قرآن چیزی می خواند . آن کاتب ، همان را روی کاغذ می نوشت . [ سَبَق = در اینجا به معنی قرآن آمده است ]

پرتوِ آن وحی ، بر وی تافتی / او درونِ خویش ، حکمت یافتی

پرتوِ وحیِ حضرت ختمی مرتبت (ص) بر قلب کاتب می تابید و او در ضمیر و نهاد خویش ، احساس می کرد که حکمت و معرفتی یافته است .

عینِ آن حکمت بفرمودی رسول /زین قَدَر گمراه شد آن بوالفضول

کاتب یاد شده ، عین آن حکمتی که حضرت رسول (ص) بیان می فرمود در ضمیر خویش احساس می کرد و آن جانب فرمود : این شخصِ خودبین و مغرور از این مقدار حکمت ، گمراه شد و چنین ادعا کرد . [ بوالفضول = نادانی که خود را دانا نماید ، کنایه از یاوه گو . ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 2 ، ص 165 ) ]

کانچه می گوید رسولِ مُستَنیر / مر مرا هست آن حقیقت در ضمیر

هر چه را که رسول روشن ضمیر می فرماید : همان حقیقت در ضمیر من نیز تحقق دارد . [ مُستَنیر = روشنایی جوینده ، روشن و تابان ]

پرتوِ اندیشه اش زد بر رسول / قهرِ حق آورد بر جانش نزول

برق اندیشه ها و وساوس آن کاتب ، بر دلِ حضرتِ رسول زده شد و انعکاس یافت . پس قهرِ حق تعالی بر جانِ آن کاتب فرود آمد .

هم ز نَسّاخی برآمد ، هم ز دین / شد عدُوِ مصطفی و دین ، به کین

او به واسطۀ آن غرور ، هم مقامِ کاتبی را از دست داد و هم از عرصۀ دین خارج شد و کینۀ حضرتِ رسول را به دل گرفت و ستیزه گری آغازید .

مصطفی فرمود ای گَبرِ عنود / چُون سیه گشتی ؟ اگر نور از تو بود

پیامبر (ص) فرمود : ای کافرِ ستیزه گر ، اگر نورِ معنا و روشنی وحی  از تو ناشی می شد . اینک چرا سیاه و تیره دل شدی ؟

گر تو یَنبوعِ الهی بوده ای / این چنین آب سیه نگشوده ای

اگر تو سرچشمه الهی بودی . هرگز چنین آبِ سیاهی را روان نمی داشتی . و اگر واقعاََ نور حق با تو می بود . هرگز به سوی تاریکی و ظلمت ، گرایش نمی کردی . [ آب سیاه ، استعاره از تاریکی گمراهی است . یَنبوع = چشمه ، جوی پُر آب ]

تا که ناموسش به پیشِ این و آن / نشکند ، بر بست این او را دهان

برای آنکه آوازه و ناموسش نزد این و آن لکه دار نشود . در این باره ، دهان کاتب را بست و به همین جهت وی نتوانست توبه کند . [ با آنکه کاتب می دانست که خطایی مرتکب شده ولی تعصبِ جاهلی و غیرت نابجای او سبب شد که توبه نکند . چرا که ترسید شخصیت موهومش در نگاه مردم شکسته شود ]

اندرون می شوردش هم زین سبب / او نیارد توبه کردن این عجب

بدین سبب دلش می سوخت یعنی از اینکه نمی توانست توبه کند . پریشان و ناراحت بود . ولی بر توبه کردن نیز توانا نبود و این ، شگفت انگیز است .

آه می کرد و نبودش آه ، سود / چون درآمد تیغ و سَر را در ربُود

آن کاتب وحی ، از روی تاسف و افسوس ، آه می کشید . ولی این آه ، سودی نداشت . زیرا او همچنان به تکبّر و نِخوت سرگرم بود تا آنکه تیغِ قهرِ الهی آمد و سرش را در ربُود .

کرده حق ، ناموس را صد مَن حدید / ای بسی بسته به بندِ ناپدید

حضرتِ حق تعالی ، ناموری و بالیدن را همانند صد من آهن کرده که به صورت زنجیری بر دست و پای ما بسته می شود . بسیارند کسانی که با رشتۀ ناموری و تفاخر بسته شده اند . [ حدید = آهن ]

کبر و کفر ، آن سان ببست آن راه را / که نیارد کرد ظاهر ، آن راه را

کِبر و کفر چنا راه ررا بر آن کافر بست که حتی نتوانست آهِ درونی اش را ظاهر کند . [ ابیات اخیر تمثیلی است روان شناسانه از اینکه چرا بیشتر مردم وقتی به خطای خود پی می برند . فروتنانه بدان اعتراف نمی کنند . بلکه با همه نیرو در صدد توجیه و پوشش آن برمی آیند . بیمِ از شکسته شدن شخصیت موهوم و ساختگی خود ، عاملی است نیرومند در تجاهل نسبت به لغزش های معلوم و مسلم خود . ]

گفت : اغلا لَاََ فَهُم به مُقمَحُون / نیست آن اَغلال بر ما از بُرون

حق تعالی فرمود : ما بر گردنِ کافران ، غُل و زنجیرها افکنده ایم . پس آنان به سبب آن غُل و زنجیرها سر به هوا کنندگانند . و آن غُل ها و زنجیرها از بیرون ما نیست بلکه درونی و باطنی است . [ مصراع اول مقتبس است از آیه 8 سوره یس « بر گردن های ایشان غُل ها و زنجیرها نهاده ایم تا به چانه هاشان و آنها بدین جهت سر به هوا کنندگان و واماندگانند » ]

خَلفَهُم سَدّاََ فَاغشَیناهُم  / پیش و پس سدّ را نمی بیند عمو

ما در پشتِ سرِ کافران ، سدی قرار دادیم و چشمانشان را پوشاندیم و به همین جهت هیچکدامشان در پس و پیش خویش ، آن سد و مانع را نمی بینند . [ مقتبس است از آیه 9 سوره یس « و گیشِ رویشان سدی نهاده ایم و پشت سرشان نیز سدی قرار داده ایم . پس چشمانشان را به پرده پوشاندیم . پس آنان نمی بینند ]

رنگِ صحرا دارد آن سدّی که خاست / او نمی داند که آن سَدِّ قضاست

آن سدی که در پس و پیش کافران قرار گرفت . رنگِ صحرا دارد . یعنی رنگِ آن چیزها را می گیرد که در صحرای وجود ، موجود است . [ صحرا = جایی پهناور است و مسافتِ آن بسیار بعید و دور است . این مسافتِ بسیار مانند دیوار و سدی است میان انسان و اشیاء و اجسامی که در اقصی نقاطِ آن قرار گرفته اند . بطوریکه ممکن است . اجسامی با آنکه در صحرا وجود دارد به چشم نیایند و یا اجسامی بزرگ مانند کوه ، خُردک به نظر آیند و یا سراب ، به صورت آب نماید . بر حسب ظاهر هیچ حجاب و سدی در صحرا و هامون نیست . ولی بر حسب باطن ، مسافات دور آن ، حجابی نامرئی میانِ انسان و موجودات می شود . ( شرح مثنوی ولی محمداکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 251 ) ]

شاهدِ تو ، سدِ روی شاهد است /  مُرشدِ تو ، سدِ گفتِ مُرشد است

ای غافلی که با بندِ قضا مقیّد شده ای . شاهدِ مجازی تو سدِ روی شاهدِ حقیقی است و مرشدِ صوری تو ، سد کننده و حجاب گفتار حق مرشدِ راستین است . [ خودبینی که محبوب و شاهدِ توست . حجابی شده تا محبوب و شاهدِ حقیقی را نبینی . مرشد و راهبرت نیز همان هوای نفس است ]

ای بسا کفّار را سودایِ دین / بندِ او ناموس و کِبر و آن و این

بسیاری از کافران سودای دین دارند لیکن ناموس و کِبر و «آن و این» برای آنان بند و حجاب شده است . یعنی از شدت تکبر و نام و آوازۀ خود به ندای فطری و وجدانی خود پاسخ نمی گویند و جرقۀ ایمان را در خود خاموش می سازند .

بندِ پنهان ، لیک از آهن بَتَر / بندِ آهن را بِدرّاند تبر

اگر چه این حجاب و بند ، پنهان است ولی از آهن بدتر است . یعنی قوی تر و استوارتر از آن است . زیرا حجاب و زنجیرِ آهنین را تبر می تواند از هم پاره کند . [ شمس گوید : « همه حجابها یک حجاب است . جز آن یکی هیچ حجابی نیست . آن حجاب ، این وجود است . ( مقالات شمس تبریزی ، ص 103 ) ] . توضیح حجاب در شرح بیت 1599 همین دفتر آمده است .

بندِ آهن را توان کردن جدا / بندِ غیبی را نداند کس دوا

زنجیر آهنین را می توان برید و قطع کرد . ولی زنجیرِ درونی و روحی را هیچکس نمی تواند چاره ای کند . یعنی تنها راهِ پاره کردن زنجیرهای نفسانی ، تهذیب و تزکیه است . فقط تبرِ ریاضت و تزکیه می تواند زنحیرها و اغلال نَفس را که به صورت صفات رذیله بروز می کنند از هم بشکند .

مرد را زنبور گر نیشی زند / نیشِ آن زنبور از خود می کند

برای مثال ، اگر زنبور کسی را نیش بزند و دردمندش سازد . همان دَم آن شخص به تکاپو می افتد و نیش را از تن خود بیرون می کشد .

زخمِ نیش ، اما چو از هستیِ توست / غم قوی باشد ، نگردد درد سست

ولی اگر زخمِ نیش از وجود و ذات تو برخیزد . اندوهی بس جانکاه دارد و دردِ آن کاستی نمی گردد .

شرحِ این از سینه بیرون می جهد / لیک می ترسم که نومیدی دهد

شرح این گفتار از سینه ام بیرون می جهد و نمایان می شود . ولی می ترسم که ناامیدی پدید بیاورد و بسیار کسان را به یأس و نومیدی کشاند . [ یعنی دوست دارم دشواری رهایی از خودبینی و هستی های مجازی به تفصیل شرح دهم . ولی می ترسم ، شنونده آنقدر این طریق را دشوار یابد که از ادامه راه و یا شروع سلوک نومید شود . ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 252 ) ]

نَی مشو نومید ، خود را شاد کن / پیشِ آن فریاد رس ، فریاد کن

به سبب سخنانی که من گفتم ، نومید مشو و بکوش تا اینکه خود را شادمان کنی و در درگاهِ خداوندِ فریادرس ، فریاد عفو و توبه برآوری . [ با اینکه گذشتن از «خود و من» کاری بس دشوار است . ولی نومید مشو . با پناه آوردن به درگاه خدا این کارِ دشوار ، آسان می شود ]

کِای مُحِبِّ عفو ، از ما عفو کُن  / ای طبیبِ رنجِ ناسورِ کُهُن

بگو ای خدای دوستدار عفو و گذشت ، از ما درگذر . ای طبیب زخم های سخت و کهنه . [ مقتبس از روایت « خداوندا ، همانا تو درگذرنده ای . گذشت را دوست می داری . پس از ما درگذر » ( احادیث مثنوی ، ص 33 ) ( مُحِب = دوستدار . ناسُور = زخم سخت و چرکین ) ]

عکسِ حکمت آن شقی را یاوه کرد / خود مبین ، تا بر نیارد از تو گرد

سایه ای از حکمت الهی ، آن مردِ نگون بخت را گمراه کرد . یعنی آن کاتب وحی که به دامِ غرور و خودبینی افتاد . چون ظرفیت و اهلیت نداشت . پرتوی از حکمت الهی ، او را به کژی کشاند . خودبین مباش تا مبادا که خودبینی ، دمار از روزگارت برآورد . [ این شخص چون از خودشناسی ، غافل بود . نتوانست حدِ خود را بشناسد و بداند که این هدایت نسبی که نصیب او شده از الطاف الهی بوده است ]

ای برادر ، بر تو حکمت ، جاریه است / آن ز اَبدال است و ، بر تو عاریه است

ای برادر ، حکمت و اسرار الهی بر بستر قلب تو روان است ولی این را بدان که اسرار الهی و حکت های آن به واسطه وجود اولیاءالله به تو می رسد . پس وجود حکمت در تو جنبه عاریتی دارد . [ ابدال = شرح بیت 264 همین دفتر ]

کرچه در خودخانه نوری یافته است / آن ز همسایۀ مُنَوّر تافته است

برای مثال ، اگر چه درون خانه ، روشن و منوّر است . ولی این روشنی را از همسایه اش که نورافشان است گرفته است . [ مراد از همسایه مُنوّر ، می تواند خورشید و یا مهتاب و یا چراغ همسایه باشد . به هر حال ، مقصود معنوی از همسایه منور ، اولیاءالله است که به واسطه وجود آنان ، خانه قلب سالکان به انوار اسرار و حقایق ربّانی آنان روشن و منور می گردد ]

شُکر کُن ، غِرّه مشو ، بینی مکُن / گوش دار و هیچ خودبینی مکُن

شُکر و سپاس را به جای آر و مغرور مشو و تکبُر مَورز . این نکته را گوش کُن و خودبینی نشان مَده . [ بینی کردن = تکبر کردن ، مغرور شدن ]

صد دریغ و درد کین عاریتّی / اُمّتان را دور کرد از اُمّتی

صد افسوس و دریغ که این حکمت عاریتی ، یعنی حکمت هایی که به واسطه انبیاء و اولیاء به سالک می رسد . برای سالک ، جنبۀ عاریتی دارد و امّت ها را از دین و ایمان دور ساخته است . [ زیرا مردم خودبین ، خیال می کنند که این معارف و حقایق و اسرار ، از خود آنهاست . در حالیکه اگر انبیاء و اولیاء نبودند . هرگز چنین حقایقی آشکار نمی شد . به همین دلیل گروهی ، راهِ خودبینی می پویند و به گمراهی دچار می آیند . ]

من غلامِ هر که اندر هر رِباط / خویش را واصل نداند بر سِماط

من تابع و خادمِ همّتِ آن شخص ام که او در هر منزل و مقامی ، خود را واصل بر خوانِ حقیقت نپندارد . [ یعنی گمان نکند که به صِرفِ وصول به چند مقامِ معنوی ، واصل حقیقی شده است . اکبرآبادی گوید : من غلامِ آن سالکم که در هر منزل و مقامی که درآید . آن را مرتبۀ کمال نشمارد و خود را واصل و کامل نپندارد . بلکه همّت بلند دارد و از آن مقام ترقّی کرده . قدم بالاتر نهد و آن را بگذارد تا به مرتبۀ کمال برسد . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 253 ) ( رِباط = خانه و سرا . سِماط = بساط ، سفره و خوان ) ]

مولانا در این بیت یکی از مهم ترین نکاتِ عرفانی و سلوک را با بیانی موثر و زیبا بازگو کرده است . در واقع نباید هیچ رهرو و سالکی خیال کند که کارش به کمال رسیده و عقبه ها و گردنه های راه را پیموده است . به محضِ خطور این خیال یاوه ، خودبینی غالب می شود و حجاب نورانی او را به گمراهی می کشد . بلکه باید همواره هر راهبر ، رهرو نیز باشد . واِلّا توقف در کمال می یابد . به قولِ شبستری :

کسی بر سرّ وحدت گشت واقف / که او واقف نشد اندر مواقف

پس رِباطی که بباید ترک کرد / تا به مَسکن در رسد یک روز مَرد

سالک راه حق باید بسیاری از مقامات و منازل را پشت سر بگذارد . تا اینکه سرانجام روزی به منزل اصلی واصل شود .

گرچه آهن سرخ شد ، او سرخ نیست / پرتوِ عاریتِ آتش زَنیست

برای مثال ، آهن ، اگر چه بر اثر شعله آتش ، سرخ می شود . ولی این سرخی ، از ذات آهن برنمی آید . بلکه سرخی آهن ، جنبۀ عاریتی دارد و به وسیله یک آتش زنه ، پدید آمده است . [ همینطور سالک ، اگر آتش حال و اخگرِ گرم مقام را در خود احساس می کند بر اثر دَمِ گرمِ مرشدانِ حقیقی و هادیان راستین است . ( آتش زن = آتش زنه ) ]

گر شود پُر نور روزن یا سرا / تو مدان روشن ، مگر خورشید را

اگر روزنه ای و یا خانه ای ، روشن شود . تو واقعاََ آن را روشن مپندار . بلکه فقط خورشید را روشن و تابان بدان . [ زیرا روشنی خانه بر اثر تابش نور خورشید پدید آمده در حالیکه خورشید ذاتاََ روشن است . همینطور سالک ، اگر به حقیقتی رسیده است بر اثر وجودِ خجستۀ انبیاء و اولیاست ]

هر در و دیوار گوید روشنم / پرتوِ غیری ندارد ، این منم

ولی هر در و دیواری به یاوه مدعی می شود که : این منم که روشنایی دارم . و هیچ پرتوی غیر از خودم را ندارم بلکه ذاتاََ روشن هستم .

پس بگوید آفتاب : ای نا رشید / چونکه من غارِب شوم ، آید پدید

پس آفتاب جهانتاب به در و دیوار گوید : ای که بر گمان یاوه ای ، صبر کن وقتی که من غروب کردم برای تو روشن می شود که ادعای یاوه ای کرده ای . [ غارب = غروب کننده ]

سبزه ها گویند : ما سبز از خودیم / شاد و خندانیم و ما عالی قدیم

مثال دیگر ، سبزه ها می گویند : این همه شادابی و سرسبزی و شادمانی از خودِ ماست و ما بسیار زیبا رخسار و نیکو چهره ایم .

فصلِ تابستان بگوید : کای اُمَم / خویش را بینید چون من بگذرم

فصلِ تابستان به سبزه ها گوید : ای گروه گیاهان (امم) ، آنگاه که من رفتم و دورانم سپری شد . آن وقت به خود بنگرید . خواهید دانست که این همه لطافت و تازگی از ذات شما ناشی نشده بلکه به واسطه وجودِ من به شما رسیده است .

تن همی نازد به خوبیّ و جمال / روح ، پنهان کرده فرّ و پرّ و بال

مثال دیگر ، جسم و کالبد ، به زیبایی و حُسنِ جمالِ خویش می بالد و فخر می فروشد . ولی روح ، شکوه و فرّ خویش را پنهان می دارد . [ ملا هادی سبزواری در تفسیر ابیات فوق می گوید : این مثالها بسیار مناسب است برای بیانِ ظهور نورِ حق و احاطه او بر ماهیّات و اعیانِ تابعات ، زیرا موجودات گمان می کنند که واقعا وجودی و نوری حقیقی اند . در حالیکه وجودِ آنان ، مجازی و عاریتی است . همین طور طراوت و شادابی همه عناصر ، بسته به وجودِ حق است . چنانچه اگر وجودِ حق را از آنان برداری . حیات و علم و اراده و … از آنان گرفته می شود . ( شرح اسرار ، ص 81 ) . همین صفا و نورانیت قلبی مردمان نتیجه عنایت و هدایت هادیان و مصلحان است . ]

گویدش کِای مَزبَلَه تو کیستی ؟ / یک دو روز از پرتوِ من زیستی

روح از جهت باطنی و معنوی به جسم گوید : ای زباله دان ، تو کیستی ؟ تو همانی هستی که از پرتوِ وجودِ من یک دو روزی زندگی می کنی . [ مَزبَلَه = جای ریختن خاکروبه ]

غَنج و نازت ، می نگنجد در جهان / باش تا که من شوم از تو جِهان

تویی که ناز و کرشمه ات در این جهان نمی گنجد . صبر کن تا من از تو دور بشوم . [ آنگاه خواهی دانست که این همه جمال که از تو دیده می شود در واقع از تو نیست بلکه از من (روح و جان) است و تو وسیله ای بیش نبوده ای . ( غَنج = ناز و کرشمه ) ]

گرم دارانت تو را گوری کُنَند / طعمۀ موران و مارانت کُنَند

روح مجدداََ به جسم می گوید : دوستدارانت که علاقه شدیدی به تو دارند . وقتی من از تو جدا شوم و تو کالبدی بی جان و جیفه ای بی روح شوی . گوری برایت فراهم می کنند و تو را به عنوان غذا به مارها و مورها تقدیم می کنند . [ گرم دار و گُرم دار هر دو جایز است . گَرم دار به معنی دوست و رفیق و گُرم دار به معنی غمخوار است ]

بینی از گَندِ تو گیرد آن کسی / کو به پیشِ تو همی مُردی بسی

آن وقت خواهی دید که آنکس که به خاطر تو ، حاضر بود جانش را فدا کند و قربان تو شود . از بوی گندِ تو ، بینی خود را می گیرد . [ این ابیات یادآور داستان تمثیلی حی بن یقظان نوشته ابن طُفیل است . آنجا که حی بن یقظان با حمایت شیر و آن ماده آهو بالیده و بزرگ شده بود و او را همچون مادری شفیق دوست می داشت . پس از مُردن آن ماده آهو ، در احوال مرگ او جستجو می کند و سرانجام متوجه می شود که آنچه این کالبد آهو را گرم و زنده نگاه داشته بود همان روح یا جان است که اینک از خانۀ تن مفارقت کرده . چند روزی بدین منوال ماند تا آنکه بویِ تعفن آن مُردار ، مشامِ وی را آزرده ساخت و ناچار از آن کالبد ماده آهو که همچون مادر دوستش می داشت متنفر شد و مدفونش ساخت . ( حی بن یقظان ، ص 60 تا 63 ) ]

پرتوِ روح است نطق و چشم و گوش / پرتوِ آتش بُوَد در آب ، جوش

زبان و چشم و گوش یعنی قوای چشایی و بینایی و شنوایی ، پرتوی از وجودِ روح است . مانند جوشیدن آب که پرتو و اثر آتش است . [ روح جوهری واحد است ولی در مراتب مختلفِ جسم ، افعال مختلف از او صادر می شود . روح در هر مرتبه از مراتب قوای جسم ، عینِ همان مرتبه تجلی می کند . قوای بینایی ، چشایی ، شنوایی ، بویایی و بساوایی ، هر کدام مرتبه ای از تجلیِ روح هستند . یعنی این همه افعال و قوای مختلف تنها به یک واحد بازمی گردد . و روح از غایتِ لطافت و تجرد به کمندِ عقول و افهام درنمی آید . ]

آنچنان که پرتوِ جان ، بر تن است / پرتوِ اَبدال ، بر جانِ من است

همانگونه که جان بر جسم ، پرتو افکنده . اولیاءالله نیز بر جانِ من ، پرتو افکنده اند . [ همه مثالهای یاد شده برای بیان این مطلب است که هر نوری که از حقایق و اسرار در جانِ سالک پدید می آید . به واسطه فیضِ وجودِ اولیاءالله است . ( ابدال = شرح بیت 264 همین دفتر ]

جانِ جان ، چون واکَشد پا را زِ جان / جان چنان گردد که بی جان تن ، بدان

همینکه جانِ جان ، از جانِ سالک فاصله بگیرد . جانِ او همان حال را پیدا می کند که تنِ بی جان دارد . یعنی مُرده و فاقد حیات می شود . [ مراد از جانِ جان ، حضرت حق است که اگر سالک دچار بعد شود . جانش تباه می گردد ]

سَر از آن رُو می نهم من بر زمین / تا گواهِ من بُوَد در یَومِ دین

این مطلب را نه تنها موجودات زنده و ناطق ، گواهی می دهند . بلکه حتی جمادات را این را شهادت خواهند داد و من از آنرو سر بر زمین می گذارم و به سجده درمی آیم که در روز قیامت ، زمین گواهِ من است . [ اکبرآبادی گوید : « آگاه می نمایند و ارشاد می فرمایند که گمان نبری که جسم هایی که در ظاهر ، جان ندارند . مطلقِ بی جان اند و از گویایی و بینایی خالی اند . بلکه اینها را نیز روحی مخفی و قوای پوشیده هست که اهلِ کمال آن را می بینند . پس زمین از سجدهِ سجده کنندگان آگاه بُوَد . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 255 ) ]

یَومِ دین که زُلزِلَت زِلزالَ ها / این زمین باشد گُواهِ حالِ ما

روزِ قیامت که زمین سخت به لرزه درمی آید . با این حرکت ها و جنبش هایش احوالِ بندگان را گواهی می دهد . [ اشاره است به آیه اول سوره زلزال « آنگاه که زمین ، سخت به رفتار آید » ]

کو تُحَدّث جَهرةََ اَخبارَها / در سخن آید زمین و خارها

زیرا زمین آشکارا ، خبرهای خود را بازگو می کند و زمین و خارها به نطق می آیند . [ اشاره است به آیه 4 سوره زلزال « آنگاه که زمین ، خبرهای خود ، باز گوید » ]

فلسفی ، مُنکِر شود در فکر و ظَن / گو : برو ، سَر را بر این دیوار زن

فلسفی بر اساسِ گمان و فکرِ قاصر خود ، این حقایق را انکار می کند . یعنی او نطق و گویایی جامدات را انکار می کند . پس به شخص بگو : برو سرت را به دیوار بزن . [ فلسفی ، نطق و گویایی جامدات را منکر است و در این مقام به حسب دریافت عقل ، چیزها می گوید در حالیکه عقل را در نهانخانه اسرار راه نیست . ( شرح مثنوی ولی محمداکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 256 ) . مراد از «فلسفی» در مثنوی ، کسی است که به موشکافی های سطحی عقل جزیی دل خوش داشته و از لایه های روبین هستی فراتر نرفته است .

نطقِ آب و نطقِ خاک و نطقِ گِل / هست محسوسِ حواسِ اهلِ دل

نطق آب و خاک و گِل را تنها صاحبدلان احساس می کنند . جمادات نیز دارای احساس و بیان اند . شمس گوید : از سخن گفتن جمادات و افعال جمادات می گویم ، حُکما این را منکر می شوند . اکنون این دیده خود را چه کنم . ( مقالات شمس تبریزی ، ص 115 )

فلسفی ، کو مُنکِرِ حنّانه است / از حواسِ اولیاء بیگانه است

فلسفی و آنکه همه چیز را می خواهد با قیاسات عقلی دریابد . مدعی است که ستون چوبین حنانه نمی تواند بنالد . بدین سان او از معانی و اسراری که اولیاء آن را مشاهده می کنند برخوردار نیست . [ اشاره است به معجزه ستوان حنانه . توضیح در شرح بیت 2113 همین دفتر ]

گوید او که : پرتوِ سودایِ خلق / بس خیالات آوَرَد در رایِ خلق

شخصِ سطحی اندیش می گوید : تاثیر خیالات و آرزوهای بشری است که موجب پندارها و نظریات بی اساس می شود که برخی گمان می دارند که ستون مسجد هم می تواند ناله کند و در فراق پیامبر (ص) فغان سر دهد و یا جمادات هم نطق و سخن دارند .

بلکه عکسِ آن فَساد و کفرِ او / این خیالِ مُنکری را زد بر او

ولی او نمی داند که تباهی و کفر درونی اوست که او را به مرتبۀ نفی و انکار حقایق رسانده است .

فلسفی ، مر دیو را مُنکِر شود / در همان دَم سُخرۀ دیوی بُوَد

آن فلسفی همان دَم که وجودِ دیو را انکار می کند در همان لحظه مغلوب و مقهور دیو است . [ زیرا اگر او مقهور دیو و شیطان نبود چنین انکاری نیز اظهار نمی کرد . این انکارها و لجاجت های او معلول وسوسه های دیوِ نفسانی است . ]

گر ندیدی دیو را ، خود را ببین / بی جنون نَبوَد کبودی در جَبین

اگر تو ای فلسفی ، دیو را ندیده ای . پس به خود نگاه کن . زیرا اگر کسی پیشانی اش ، کبودی باشد . یعنی لکه ای از جراحت بر پیشانی اش نقش بسته باشد . نشان می دهد که او دچار صرع و غش شده و سرش را بر سنگ کوفته است . ( جبین = پیشانی ) [ کبودی در جبین ، کنایه از آثار کفر و انکار است که در سیمای فلسفی نمایان می شود . ( شرح مثنوی ولی محمداکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 257 ) ]

هر که را در دل شک و پیچانی است /  در جهان ، او فلسفی پنهانی است

هر کس در دلش شک و تردید است . چنین شخصی در این جهان ، نهانی فلسفی است . [ کسی که در سخنان اسرار و معارف به مرتبۀ یقین نرسیده است و از ورود اعتراضات و شکوک و شبهات راه خلاص ندیده ، در باطن ، فلسفی و مُنکر است . اگر چه به ظاهر مومن و معتقد بُوَد . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 257 ) . پیچانی = اعتراض ، شک و تردید ]

می نماید اعتقاد و گاه گاه / آن رَگِ فَلسَف کُند رویش سیاه

شخصِ فلسفی ، ممکن است گاه گاهی ، عقیده ای موافق اهلِ دل بر زبان آورد . ولی بالاخره رگِ فلسفی او به جنبش درمی آید و او را رسوا و سیه رو می سازد .

الحَذَر ای مومنان کآن در شماست / در شما بس عالَمِ بی مُنتهاست

ای مومنان حذر کنید که خوی فلسفی در شما وجود دارد . یعنی زمینه روحی و فکری تفلسف و قیاسات عقلی و استدلالات نظری در شما هست ولی این نکته را نیز توجه داشته باشید که در وجود شما عالمی بس بزرگ و بیکران وجود دارد . [ مصراع دوم اشاره است به این فرمایش منسوب به امیر مومنان (ع) « آیا پنداشته ای که تو کالبُدی خُردی ، چنین نیست بلکه در وجود به ظاهر ناچیز تو جهان بزرگ منطوی شده است » ]

جمله هفتاد و دو ملت ، در تو است / وه که روزی ، آن برآرد از تو دست

همه هفتاد و دو ملت در وجودِ توست . یعنی نتیجه اختلافات و ستیزه های فرقه ای در همگان وجود دارد . و بترس از اینکه این زمینه ها روزی در تو ظاهر شود و به فعلیت برسد . [ اکبرآبادی در باره مصراع دوم گوید : بترس از اینکه شک و شبهه و اعتراض بیجا در امری از امور معارف بر تو وارد شود . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 258 ) . مصراع اوّل نیز اشاره به حدیث تفرقه دارد . سند این حدیث با اختلافِ روایات به ابوهُریره می رسد . این حدیث را از پیامبر (ص) نقل کرده اند که فرمود « امّتِ من به هفتاد و دو فرقه تقسیم می شوند » ذکر عدد هفتاد در این حدیث دلالت بر کثرت و مبالغه دارد و منظور اینست که پس از آن حضرت ، مسلمانان به فرقه ها و دسته های بسیاری تقسیم می شوند نه فقط هفتاد و دو فرقه . ( توضیح بیشتر پیرامون این حدیث در کتاب تاریخ شیعه و فرقه های اسلام ، ص 17 تا 20 ) ]

هر که او را برگِ این ایمان بُوَد / همچو برگ ، از بیمِ او لرزان بُوَد

هر کس که برگِ آن ایمان را داشته باشد یعنی ایمان داشته باشد که در روزِ جزا ، باطن همه آدمیان آشکار خواهد شد . او از ترس مانند برگِ درخت ، لرزان می شود .

بر بِلیس و دیو از آن خندیده ای / که تو خود را نیکِ مردم دیده ای

تو برای این بر ابلیس و شیطان ، خنده های تمسخرآمیز زده ای که خود را بهترین مردم دانسته ای . ( بلیس = مخفف ابلیس به معنی شیطان )

چون کُند جان ، بازگونه پوستین / چند واویلی برآرد ز اهلِ دین

حال اگر جان ، پوستین را واژگونه سازد . یعنی جان ، باطن و گوهرِ خود را آشکار سازد و عقاید و صفات درونی اش ظاهر و آشکار گردد . از دینداران ، صدای افسوس و حسرت برمی خیزد .

بر دکان ، هر زرنما خندان شده است / زآنکه سنگِ امتحان ، پنهان شده است

برای مثال ، تا وقتی که سنگِ محک ، حاضر نیاید . هر طلای تقلبی در دکان می درخشد .

پرده ای ستّار از ما بر مگیر / باش اندر امتحانِ ما ، مُجیر

ای کسی که عیب ها را می پوشانی و گناهان را می آمرزی . پرده و حجاب را از ما مگیر . روز امتحان ما را حفظ فرما و پناهمان ده ای پناه دهنده . [ ستار = بسیار پوشاننده ، از اسماءالله است . مجیر = پناه دهنده ، از اسماءالله است ]

قلب ، پهلو می زند با زر به شب / انتظارِ روز می دارد ، ذَهَب

طلای تقلبی هنگام شب با طلای اصلی ، ادعای همطرازی و برابری می کند . ولی طلای اصلی ، همیشه منتظر آمدن روز است . [ این دنیا به مثابه شب است از این جهت که دنیای مادی ، تیره و منکدر است به مادیات . در تیرگی و حجاب دنیا ماهیت های افراد انسانی بر هم پوشیده است و هر فردِ متقلّب ، خود را به لباس اهلِ صلاح درمی آورد . از اینرو صالحان حقیقی از صالح نمایان ، شناخته نمی شوند . پس باید حجاب دنیا و تیرگی آن رفع شود و صبح قیامت بدمد تا اسرار نهان و افکار پنهان افراد ، عیان شود . ( قلب = وارونه کردن ، به زر و سیم ناصره نیز گویند . ذَهَب = طلا و زر ) ]

با زبانِ حال ، زر گوید که : باش / ای مُزَوّر تا برآید روز ، فاش

طلای اصلی با زبان حال گوید : ای طلای تقلّبی ، صبر کن تا که روز آزمایش برآید و نهان ها آشکار گردد .

صد هزاران سال اِبلیسِ لَعین / بود اَبدالِ امیرالمومنین

چنانکه ابلیس ملعون ، صدها هزار سال در زمرۀ ابدال و اولیاءالله و سالار مومنان بود . [ عدد «صد هزاران سال» در مثنوی بسیار آمده و دلالت بر کثرت دارد . این مطابق است با قسمتی از خطبۀ قاصعه که امام علی (ع) فرماید : « و ابلیس ، خدا را شش هزار سال پرستش کرده بود که معلوم نیست آن سالها از سالهای دنیاست یا آخرت » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، خطبۀ شماره 234 ) . ابدال = شرح بیت 264 همین دفتر ]

پنجه زد با آدم از نازی که داشت / گشت رسوا ، همچو سِرگین وقتِ چاشت

ابلیس از روی تفاخر و غرور با آدم (ع) مقابله و مفاخره کرد . در نتیجه رسوا شد مانند رسوا شدن سرگین به هنگامِ چاشت . [ زیرا بوی نامطبوع مدفوع در هنگامِ روز با تابش خورشید و گرمی و حرارت ، زننده نر و رسوا کننده تر می شود ]