آن یکی آمد درِ یاری بِزَد / گفت یارش : کیستی ای مُتَمَد ؟

شخصی آمد و درِ خانه دوستش را به صدا درآورد . دوستش از اندرون خانه پرسید : ای موردِ اعتماد ، تو کیستی ؟ ( مُعتَمَد = کسی که مورد اعتماد باشد )

گفت : من ، گفتمش : برو ، هنگام نیست / بر چنین خوانی مقامِ خام نیست 

آن کس که درِ خانه را به صدا درآورده بود گفت : منم . صاحب خانه جواب داد : برو اینک وقتش نیست و شخصِ خامی همچون تو سزاوار این خوان نیست .

خام را جز آتشِ هَجر و فِراق / کی پَزَد ؟ کی وارهاند از نِفاق ؟

آیا شخصِ خام را به جز آتش فراق و هجران ، چیز دیگری می پَزَد ؟ و آیا چیزی جز آتشِ فِراق و هجران می تواند او را از بندِ نِفاق رها سازد ؟ مسلماََ خیر .

رفت آن مِسکین و ، سالی در سَفَر / در فِراقِ دوست سوزید از شَرَر

آن بیچاره رفت و یکسال تمام در آتشِ فِراق یار سوخت . [ شَرَر = اخگر ، آتش که به هوا می جَهد ]

پخته شد آن سوخته ، پس بازگشت / باز گِردِ خانۀ انباز گشت

آن خام ، پس از این مدّت پختگی حاصل کرد و دوباره دور و بر خانه بازگشت .

حلقه زد بر دَر به صد ترس و ادب / تا بنجهد بی ادب لفظی دگر

این بار با بیمِ فراوان و در کمالِ ادب ، درِ خانه را به صدا درآورد . مبادا که حرفی نامعقول و دور از ادب از دهانش خارج شود .

بانگ زد یارش که : بر در کیست آن ؟ / گفت : بر در هم تویی ای دلستان

یار از درون خانه فریاد زد : کیستی ؟ کیست که در را می زند ؟ گفت : ای دلبر آنکه پشتِ در ایستاده و حلقۀ در را به صدا درآورده نیز خودِ تویی .

گفت : اکنون چون منی ، ای من درآ / نیست گنجایی دو من را در سرا

یار گفت : اکنون چون «من» هستی . داخل شو . یعنی از آن جهت که دست از خویشتنِ خویش شسته ای و وجودِ خود را در وجودِ من ، فانی ساخته ای بیا درون سرای ، زیرا در یک خانه ، «دو من» نمی گنجد . [ در خانۀ وجود و سرای هستی نیز دوگانگی نیست . بلکه یک وجود واحد ، ساری و جاری است و کثرات ، وجود حقیقی ندارند . بلکه باید ساقط شوند که توحید به معنی اسقاطِ اضافات است . در این ابیات نیز مولانا مبحثِ فنایِ بنده در هستی حق را ادامه می دهد و در ابیات بعدی مثالهایی می آورد حتا اذهان ، این نکته های ظریف را دریابند ]

نیست سوزن را سَرِ رشتۀ دو تا / چون که یکتایی در این سوزن درآ

به عنوان مثال ، سوزن ، یک سوراخ دارد و اگر سرِنخ ، دو تا باشد از سرِ سوزن رد نمی شود . اگر یکتا بودی و عاری از اضافات ، پس درون سوراخِ سوزن شو . یعنی هرگاه از مرحلۀ انانیّت درآمدی و همه چیز را «او» دانستی می توانی به خانۀ وحدت و حقیقت داخل شوی .

رشته را باشد به سوزن ارتباط / نیست در خور با جَمَل سَمّ الخِیاط

رشتۀ نخ وقتی باریک و یکتا باشد با سوزن ارتباط پیدا می کند و در حالی به سوراخ سوزن درمی آید که یکتا باشد . ولی سوراخِ سوزن در خورِ وجودِ شتر نیست . یعنی شتر نمی تواند از آن عبور کند . [ تکبّر شتر معروف است . بنابراین تا وقتی که انسان دچار تکبّر شترگونه است و برای خود وجودی قائل است و خود بینی دارد . شایسته آن نیست که به راهِ باریک و ظریف وحدت گام نهد . مصراع دوم اشارتی است به آیه 40 سوره اعراف « و به بهشت اندر نشوند تا شتر به سوراخ سوزن در شود » و در انجیلِ متّی ، باب 16 ، شماره 24 ، آمده است « عیسی به شاگردان خود گفت : هر آینه به شما می گویم که شخصِ دولتمند به ملکوت آسمان به دشواری داخل می شود . و گذشتن شتر از سوراخ سوزن آسانتر است از ورود شخصِ دولتمند در ملکوتِ خدا » ]

کی شود باریک هستیِ جَمَل ؟ / جز به مِقراضِ ریاضات و عمل

وجود شتر ، یعنی طبیعت نفسانی آدمی ، کی باریک و ظریف می شود ؟ فقط با قیچی ریاضت و عمل و طاعت . [ قیچی ریاضت و عمل ، رشته ها و اضافات علایق دنیویِ را می بُرد  و آدمی را آماده سلوک می گرداند . مراد از هستی جَمَل ، طبیعت نفسانی است که خارِ دنیا می خورد ]

اُشتر آمد ، این وجودِ خارخوار / مصطفی زادی ، برین اُشتر سوار

دستِ حق باید مر آن را ای فلان / کو بُوَد بر هر مُحالی کُن فکان

ای فلانی ، برای آنکه طبیعت نفسانی لاغر و ناچیز شود . باید دستِ مدد حق همراهی کند زیرا قدرت حق تعالی بر هر امرِ محالی تعلّق گیرد . آن را جامۀ هستی می پوشاند . [ امری که از نظرِ محمدود و سطحی ما ، محال می نماید . قدرت و مدد حق ، آن را میسور و ممکن می سازد ]

هر مُحال از دستِ او ممکن شود / هر حَرون از بیمِ او ساکن شود

هر امرِ محالی به دست او جامۀ امکان می پوشد و ممکن می گردد و هر نَفسِ سرکش و طاغی از دستِ قدرت و سطوتِ او رام و رهوار می شود . [ حَرون = ترس و سرکش و چموش ]

اَکمَه و اَبرَص چه باشد ؟ مُرده نیز / زنده گردد از فسونِ آن عزیز

درمانِ کورِ مادرزاد و آنکه دچار بیماری پیسی شده ، برای او بس آسان است . اینکه چیزی نیست حتی مُرده نیز با افسون آن شاهِ وجود و به اقتضای اسمِ مبارک «مُحی» زنده می شود . [ اَکمَه = کور مادرزاد و کسی که عقلش تباه باشد . اَبرَص = کسی که پوستِ بدنش دارای لکه های سفید باشد ، آنکه دچار بیماری پیسی باشد ]

و آن عدم کز مُرده مُرده تر بُوَد / وقتِ ایجادش ، عدم مُضطَر بُوَد

و آن عدم و نیستی که از مُرده هم مُرده تر است . به هنگام پدید آمدنش ، مُسخّر و رام حق است . [ مُضطَر = بیچاره ]

کُلُ یَومِِ هُوَ فی شأنِِ بخوان / مر وَرا بی کار و بی فعلی مدان

آیه 29 سوره الرحمن را همواره بخوان که فرماید : « خدا هر آن به کاری است » و هرگز او را بی کار مدان . [ حق تعالی دائماََ و نو به نو در تجلّی است و در تجلّیات او تکرار و کهنگی نیست . مصراع دوم نقدِ مذهبِ مُعَطّله است که گویند خدا جهان را بیافرید و دیگر با آن کاری ندارد ]

کمترین کاریش هر روز آن بُوَد / کو سه لشکر را روانه می کند

کمترین کارِ خدا در هر روز این است که او سه لشکر را روانه می سازد .

لشکری ز اَصلاب ، سویِ اُمّهات / بهرِ آن تا در رَحِم روید نبات

لشکری از تیره پشتِ مردان به سوی زهدان مادران روانه می سازد تا آنکه در زهدان مادران ، نبات روید . یعنی فرزندانی حاصل شود . [ مولانا لشکر را معادل «جنود» آورده که چند بار در قرآن کریم ذکر شده است و مراد از آن اصناف مخلوقات الهی است . ( اَصلاب = جمع صُلب به معنی تیره پشتِ مردان . اُمّهات = جمع اُم به معنی مادر ) ]

لشکری ز ارحام ، سوی خاکدان /  تا ز نرّ و مادّه پُر گردد جهان

و لشکر دیگری از زهدانها به سوی خاک روانه می کند تا دنیا از نر و ماده پُر شود .

لشکری از خاک زآن سوی اَجل / تا ببیند هر کسی حُسن عمل

و لشکری نیز از خاک به سوی مرگ و اجل گسیل می دارد که هر کسی پاداش نیکی کردار خود را ببیند . [ چند بیت بالا مقتبس است به فرمایش حضرت علی (ع) . ( احادیث مثنوی ، ص 32 ) ]

این سخن پایان ندارد هین بتاز / سوی آن دو یارِ پاک پاکباز

اینگونه سخنان را پایانی نیست . پس هلا به سوی آن دو یار پاکِ پاکباز بشتاب . یعنی برای بیان حالِ آن دو دوستِ خالص عجله کنید .