گرچه جسمِ نازکت را زور ، نیست / لیک بی خورشید ، ما را نور ، نیست

اگر چه تنِ ضعیف و نحیفت ناتوان است . ولی ما بدون خورشید ، نوری نداریم . [ اگرچه از کثرت ریاضت ، طاقت کتابت نداری . لیکن بی تو نیز کار جهان برنمی آید و بی خورشیدِ جمالِ تو ، معانی و اسرار رخ ننماید . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 221 ) ]

گرچه مِصباحُ و زُجاجه گشته ای / لیک ، سَر خَیلِ دلی ، سَر رشته ای

گرچه از نظر خُردی و نازکی همانند چراغ و شیشه و حبابی ، ولی تو در معنا سرخیل و سررشتۀ اهلِ دلی . یعنی رئیس و پیشوای صاحبدلانی و بر دلهای اهلِ معرفت ، فرمانروایی داری . [ مصراع اول اشاره است به آیه 35 سوره نور « خداست روشنی آسمانها و زمین ، مثال روشنی او ، چون حفاظی است که در آن ، چراغی فروزان است و چراغ در شیبشه ای … » ( مصباح = چراغ . زجاجه = شیشه ، حباب چراغ . سرخیل = رئیس جمعیت ، سرلشکر . سر رشته = کسی که مبداء عملی است و سر نخ کارها به دست اوست ) ]

چون سَرِ رشته به دست و کامِ توست / دُرّه هایِ عِقدِ دل ، زانعامِ توست

چون سر رشتۀ دلها همه به دست و اراده توست مرواریدهای دل ، جملگی از احسان و دهش توست . [ مرواریدهای معانی و اسرار ، همه بر اثر دَمِ گرم و قدسی تو به بار آمده است ]

برنویس احوالِ پیرِ راه دان / پیر را بگزین و عینِ راه دان

ای حسام الدین ، حالات پیر را که به راه سلوک معرفت واقف است . بنگار ، همان پیری را انتخاب کن که عین طریقت است . [ در ابیات بعد اوصاف این پیر آمده است ]

پیر ، تابستان و خلقان ، تیر ماه / خلق ، مانندِ شب اند و پیر ، ماه

پیر به مثابۀ تابستان است و مردم مانند تیرماه هستند . مردم همانند شب اند و پیر همچون ماه تابان . [ پیر و راهبر از آن رو که وجود خام طالب و سالک را می پزد به تابستان تشبیه شده و وجود سالک به تیرماه ( در اینجا به معنی پاییز و مهرگان آمده است ) و یا می توان گفت که روح انسان کامل ، همچون تابستان ، گرم و پُر حرارت است و روح مردم عادی ، مانند مهرگان کم حرارت . ضمناََ ممکن است وقتی پیر می گوییم در برخی از افهام ، چنین گمان رود که منظور ، پیر تقویمی است . ولی ابیات بعدی نشان می دهد که منظور پیر راه دان است یعنی پیر عقلی و روحی نه پیر تقویمی . ]

کرده ام بختِ جوان را نام ، پیر / کو ز حق پیر است ، نه از ایام ، پیر

من ، بختِ نو و جوان او را ، پیرِ عقل نهاده ام . زیرا پیری او از جانب حق تعالی است نه بر اثر گذرِ ایام . یعنی او پیر عقلی است نه پیر تقویمی .

او چنین پیری است کِش آغاز نیست / با چنین دُرِ یتیم ، انباز نیست

آن پیرِ حق ، آن پیری است که آغاز و انجام ندارد . آن پیر ، یگانۀ زمان و فرید دوران است و هیچکس با او برابری نمی کند . [ دُرّ یتیم = مروارید درشت و آبدار که به تنهایی در درون صدف پرورش یابد ، مروارید گرانبها ، مروارید یک دانه . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1215 ) ]

خود قوی تر می شود خَمرِ کَهُن / خاصه آن خَمری که باشد مِن لَدُن

بی گمان ، شرابِ کهنه ، در ایجاد مستی ، قوی تر و موثرتر است . بخصوص آن شرابی که از جانب الله باشد . ( خَمرِ کهن = شراب کهنه )

پیر را بگزین ، که بی پیر این سفر / هست بَس پُر آفت و خوف و خطر

پیر را برای سلوک انتخاب کن . یعنی مریدِ پیری باش زیرا که سیر و سلوک معنوی ، بسیار آفت زا و پُر بیم و خطر است .

آن رهی که بارها تو رفته ای / بی قلاووز ، اندر آن آشفته ای

هر آن راهی که تو بدون مرشد و راهبر ، رفته باشی . بی گمان به حیرت و سرگشتگی دچار آمده ای . ( قلاووز = پیشاهنگ )

پس رهی را ندیدستی تو هیچ / هین مرو تنها ، ز رهبر سَر مپیچ

پس راهی که تو هرگز مشاهده نکرده ای . مبادا که تنها در آن گام بسپاری و بهوش باش که از راهبر سرپیچی نکنی .

گر نباشد سایۀ او بر تو گُول / پس تو را سرگشته دارد بانگِ غول

اگر سایۀ راهبر و مرشد بر سر نادانی همچون تو نباشد . قهراََ صدای غولها و شیطان صفتان تو را حیران خواهد کرد . ( گُول = نادان ، احمق )

غولت از ره افکند اندر گَزند /  از تو داهی تر در این ره بس بُدند

آن شیطان صفتان ، تو را به بیراهه می برند و به آسیب و گزندت دچار می سازند . تو که هیچ ، زیرکتر و با هوش تر از تو نیز به دست آنها گمراه و سرگشته شده اند . ( داهی = دانا و زیرک ) [ در ابیات فوق به لزوم راهبر و مرشدِ صالح و راه رفته و به مقصد رسیده ، تصریح شده است . زیرا به حکم قرآن و روایات ، در هر دوره زمانی و در هر جا و مکانی ، راهبرانی هستند که دعوت به سوی خدا می کنند . در آیه 7 سوره رعد آمده است « هر گروهی را هدایت کننده ای است » و هیچ گاه زمین از حجّتِ خدا خالی نخواهد شد . و « اگر زمین بدون حجّت باشد فرو می رود » ( بحارالانوار ، ج 23 ، کتاب الامامة ، حدیث شماره 16 و 17 و 18 و 23 ) . بر این مبنا ، غالب صوفیه ، عقیده دارند که راه سلوک را نمی توان بدون راهبر طی کرد زیرا در هر قدم ، خطری است و در هر گوشه راهزنی . ( لب لباب مثنوی ، ص 196 ) ]

_ صوفیه می گوید از چند وجه ، مرید به مرشد و راهبر نیازمند است .

وجه اول : وقتی بدون دلیل و راهنما ، راههای محسوس ، قابل درنوردیدن نیست و باید حتماََ راهنمایی وجود داشته باشد . مسلماََ سلوک راه حقیقت و رفتن در عرصۀ معنا بدون راهنما و دلیل ممکن نباشد .

وجه دوم : همانطور که راههای محسوس و ظاهری و گردنه های عبور ، از دزدان راه و حرامیان آکنده است و نمی توان بدون بدرقه از آنها عبور کرد . بی شک راهها و گردنه های معنوی و باطنی نیز پُر است از دزدان و راهزنان ابلیس صفت ، پس این راه را نیز نمی توان بدون بدرقۀ صاحب ولایتی درنوردید .

وجه سوم : در سلوک راه حقیقت ، شبهات و آفات بسیار ظاهر می شوند که باید راه رفته ای صادق و عالِم و آگاه ، آن آفات را شناسایی و دفع نماید . و وجوه دیگر ( مرصاد العباد ، ص 228 تا 235 ) .

سعید الدین فَرغانی در اهمیتِ یافتن راهنمای صالح و صادق گوید : « پس اگر طالبی را شیخی مرشد ، صاحب بصیری واصل ، مأذون از طرف حق به دعوت که در عصر ما از کیمیا و سیمرغ ، عزیزالوجودتر است دست دهد . بر وی بادا که دست از داشتن ندارد و خود را به کُلّی به وی سپارد و تا او به صاحب دلی او ، گواهی ندهد و به سفر و مفارقت اشارت نفرماید . البته مفارقت خدمتش نکند . هرچند در خود آثار رشد و امارات فتح مشاهده کند . ( مشارق الداری ، ص 70 ) .

در تعالیم صوفیه ، مرید نباید بر مرشد و پیر اعتراضی نماید و از تصرفات ظاهری و باطنی او خارج شود و گفته اند : مرید مانند تخمی است که زیر مرغ قرار می گیرد تا به جوجه تبدیل شود . اگر تخم از تصرف و اختیار مرغ خارج شود تباه و فاسد می گردد و دیگر هیچ مرغِ دیگری نمی تواند آن را تبدیل به جوجه کند . همینطور اگر سالکی ، مردود پیری شود . دیگر اگر همه مشایخ عالَم هم جمع شوند او را به کمال نتوانند رسانید . زیرا او مردودِ جمله مشایخ است . ( مراحل السالکین ، ص 119 ) .

از نُبی بشنو ضلالِ رهروان / که چه شان کرد آن بِلیسِ بَد روان

از قرآن بشنو که چه سان ، شیطان صفتان بَددل ، افراد انسانی را به گمراهی کشانده اند . ( نُبی = قرآن )

صد هزاران ساله راه از جاده دور / بُردشان و ، کردشان اِدبار و عُور

شیطان صفتان ، صد هزار سال آنان را از رسیدن به راهِ راست دور کردند و به شقاوت دچارشان نمودند و جامۀ تقوا و لباس تقوا را از تنشان برکندند و از معنا برهنه و عاری شان کردند . ( اِدبار = بخت برگشتگی ، روی گردانیدن اقبال . عُور = برهنه )

استخوانهاشان ببین و مویشان / عبرتی گیر و مَران خر ، سویشان

به آثار و نشانه های گمراهان و حق ستیزان پیشین بنگر . به استخوان و مویشان نظر کن و از آن پس عبرت و پند بگیر و مرکوب نَفسِ امّاره را به راهی که آنان رفتند مران . [ اشاره ای است به آیه 36 سوره نحل . « در زمین بگردید و بنگرید که فرجامِ حق ستیزان چه سان بوده است » ]

گَردنِ خَر گیر و سویِ راه کَش / سویِ ره بانان و ره دانانِ خَوش

گردن خر را بگیر و به سوی راه درست و مستقیم بکش و به سوی راه دانان و راهبانان سوق بده . [ پس نباید مرکوب نَفس را به حال خود گذاشت که به پرتگاه شهوت و لغزشگاه غفلت می رود . بلکه باید این مرکوب را با مهار تقوا و افسار پروا به سوی مرشدان کامل و پیران واصل هدایت کرد . ]

هین مَهِل خر را و دَست از وی مدار / ز آنکه عشقِ اوست ، سویِ سبزه زار

آگاه باش این خرِ نَفس را رها مکن و از آن هرگز دست مَکِش . زیرا خر ، طبعا به طرف سبزه زار میل می کند . ( مَهِل = رها مکن )

گر یکی دَم ، تو به غفلت واهِلیش / او رَوَد فرسنگ ها سویِ حَشیش

اگر تو لحظه ای از این خَرِ نَفس غافل شوی و به حال خود ، وانهی . او فرسنگ ها به جانب علف زار شهوات پیش می رود . ( هلیدن = رها کردن . حَشیش = گیاه خشک ، در اینجا به معنی علف است )

دشمنِ راه است خَر ، مستِ علف / ای که بس خَربنده را کرد او تلف

خَرِ نفس ، دشمن راه راست است و مستِ علفزار شهوات . ای مرید شهوات ، بدان که این مرکوب نفسانی ، بسیاری از شیفتگانش را تباه کرده است . [ در اینجا نفس را به خر ، مثال می زند از آن جهت که میلِ نفس به سوی شهوت و آرزوهای فرومایه است . ( خربنده = آنکه تیمار خر کند ، مجازا یعنی فرمانبرداری از هوای نفس )

گر ندانی ره ، هر آنچه خر بخواست / عکسِ آن کن ، خود بُوَد آن راهِ راست

اگر راه راست را نمی شناسی . هر چیز را که خرِ نَفسَت آن را طلبید بر عکس آن عمل کن که این کار ، خود راه راست و سبیل ارشاد است .

شاوِرُوهُن است پس آنگه خالِفوا / اِنّ مَن لَم یَعصِهِنّ تالفُ

با زنان مشورت کنید و آنگاه بر خلاف مشورت آنان ، عمل نمایید که همانا هر کس در برابر زنان سرکشی نکند و تابع آنان گردد هلاک شود . [ مولانا در این حکایت طویل ، مرد را کنایه از عقل و زن را کنایه از نفس گرفته است . والّا دیدگاه مولانا نسبت به مقام و شأن زن ، بس مخیم و عالی است . تا آنجا که زن را پرتو خدا و مظهر حضرت حق می داند . ] توضیح در مورد مقام و شأن زن در شرح بیت 2437 همین دفتر آمده است .

با هوی و آرزو کم باش دوست / چون یُضِلُک عَن سبیلِ الله اوست

با هوای نفس ، کمتر دوستی کن که همو تو را از راه خدا گمراه می کند . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 26 سوره ص « از خواهش نَفس پیروی نکن که تو را از راهِ خدا گمراه سازد ]

این هوا را نشکند اندر جهان / هیچ چیزی همچو سایۀ همرهان

هوی و خواهش نفس ، بسی استوار و مستحکم است . هیچ چیز آن را نمی تواند در هم شکند مگر سایه اولیاءالله . [ مولانا در این بخش جلیل در مورد لزوم داشتن مرشد صالح و هادی لایق تصریح کرده است . ]