چینیان گفتند : ما نقاش تر / رومیان گفتند : ما را رکرّ و فرّ

چینیان گفتند : ما در نقاشی مهارتِ بیشتری داریم . و رومیان نیز گفتند : ما با شکوه و جلالیم .

گفت سلطان : امتحان خواهم در این / در شماها کیست در دعوی گُزین ؟

پادشاه گفت : در این خصوص باید امتحان کنم تا ببینم کدامیک از شما در این ادعا ، گزیده و برتر است .

چینیان و رومیان بحث آمدند / رومیان از بحث در مکث آمدند

نقاشان چینی و رومی بر سر این ادعا ، بحث ها می کردند ولی رومیان دیگر به گفتگو و مقال ، ادامه ندادند .

چینیان گفتند یک خانه به ما / خاصه بسپارید و یک آنِ شما

نقاشان چینی گفتند : یک خانه به ما اختصاص دهید و یک خانه نیز مختصِ شما باشد .

بود دو خانه ، مقابل در به در / ز آن ، یکی چینی سِتَد ، رومی دگر

این دو خانه درهایی مقابل هم داشت . و از آن دو خانه یکی را چینیان گرفتند و دیگری را رومیان . [ گویا تالاری بود که درهایش مقابل هم گشوده می شد ]

چینیان صد رنگ ، از شه خواستند / شه ، خزینه باز کرد تا آن سِتند

چینیان از شاه ، صد نوع رنگ خواستند . پس آن شاه درِ خزانه اش را گشود تا آن رنگ ها را بگیرند .

هر صباحی از خزینه ، رنگ ها / چینیان را راتبه بود از عطا

هر بامداد از بخششها و عطایای شاهانه ، مقداری از رنگ های گوناگون به صورت مقرری به نقاشان چینی داده می شد . تا کارشان را تمام کنند . [ راتبه = مستمری و وظیفه ]

رومیان گفتند : نَی لون و نه رنگ / در خور آید کار را ، جز دفعِ زنگ

ولی رومیان گفتند : ما فقط صیقل می زنیم و زنگارها را از در و دیوار پاک می کنیم و هیچ نقش و نگار و رنگی به کار ما نمی آید .

در فرو بستند و صیقل می زدند / همچو گردون ساده و صافی شدند

رومیان در خانه را بستند و مشغول صیقل زدن شدند و مانند آسمان ، ساده و صاف و شفاف شدند و درون خانه را با صفا و جلا کردند . [ در بی ذیل مولانا اولین مقصد خود را از این حکایت بیان می دارد .

از دو صد رنگی به بی رنگی رهی است / رنگ چون ابر است و بی رنگی مَهی است

از دویست نوع رنگ و وارنگ بودن به بی رنگی ، راهی هست . رنگ مانند ابر است زیرا که موجب حجاب و پوشیدگی است . ولی بی رنگی مانند آن ماهی است که حجاب ابر را نورانی می کند . و از نورانی شدن ابر می توان به وجودِ ماه تابان پی برد . [ بی رنگی اصل همه رنگ ها است و همه رنگ ها از آن پیدا شده است و سرانجام همه رنگ ها به بی رنگی باز می گردد . وحدت ، اصل عالَم است و کثرتها ، موجودیتی اعتباری دارند و دوباره به اصل خود می روند . منظور بیت اینست که ، اگر اهل بصیرت باشی . از نمودهای کثیر نیز می توانی به عالَم وحدت راه پیدا کنی . [ دو صد رنگی = دویست رنگ بودن ، کنایه از کثرات عالَم ماده . بیرنگی = بی رنگ بودن ، کنایه از وحدت . توضیح بیشتر در شرح بیت 2467 همین دفتر ]

هر چه اندر ابر ضو بینی و تاب / آن ز اختر دان و ماه و آفتاب

در ابر ، هر چه نور و پرتو دیدی ، آن را از ستاره و ماه و آفتاب بدان . بنابراین ، لطافت و درخشندگی موجود در رنگ ها از بیرنگی است . [ اگر آثار و نمودهای هستی را به عنوان آینه ببینی . قطعاََ از آثار به خالق آثار پی خواهی برد . این نوع دید را عرفا اصطلاحاََ ما بِه یُنظَر گویند و اگر آثار و نمودهای هستی را مستقل ببینی قطعاََ به خالق آثار راه نخواهی یافت . این نوع دید را ما فیهِ یُنظَر گویند ]

چینیان چون از عمل فارغ شدند / از پیِ شادی ، دُهُل ها می زدند

نقاشان چینی همینکه از کارِ خود فارغ شدند . برای اظهار شادمانی و سُرور خود ، طبل ها می نواختند .

شه درآمد دید آنجا نقش ها / می ربود آن عقل را وقتِ لِقا

شاه آمد و نقش ها را مشاهده کرد . نقش های چینیان ، عقل و هوش را از سرِ بیننده می ربود و شاه از دیدن آن حیرت کرد .

بعد از آن آمد به سوی رومیان / پرده را برداشت رومی از میان

شاه پس از مشاهده نقاشی چینیان به سراغِ رومیان رفت و آنان پرده را از بین دو اتاق واپس زدند .

عکسِ آن تصویر و آن کردارها / زد برین صافی شده دیوارها

عکسِ آن صورت ها و بازتابِ آن عمل ها دید که روی آن دیوارهای صیقلی شده افتاده است .

هر چه آنجا دید ، اینجا بِه نمود / دیده را از دیده خانه می ربود

هر چه که پادشاه در آنجا دید در اینجا بهتر نمودار شد به حدّی که دیه را از خانه چشم و حدقه می ربود و مات می کرد . [ نقش هایی که در نگارخانه چینیان نمایان شده بود . در خانه رومیان بهتر و زیباتر آشکار شد . ( دیده خانه = حدقه چشم ) ]

رومیان آن صوفیان اند ای پدر / بی ز تکرار و کتاب و بی هنر

مولانا در اینجا منظور خود را از نقلِ این حکایت بیان می دارد . ای پدرم ، منظور از رومیان همان صوفیان اند که از کتاب و تکرار ، بی نیازند و فاقد هنرهای ظاهری اند . خلاصه اهلِ قیل و قال نیستند بلکه اهلِ حال اند .

لیک ، صیقل کرده اند آن سینه ها / پاک از آز و حرص و بُخل و کینه ها

ولی اینان ، سینه های خود را صیقل داده اند . سینه های خود را از آز و حرص و کینه رُفته و شسته اند .

آن صفای آینه ، لاشک دل است / کو نقوشِ بی عدد را قابل است

صفای آن آینه بی گمان وصفِ دل است . یعنی مراد از اینکه رومیان دیوارِ خانه را به آینه صافی مبدّل کرده اند . وصف صفای دل است که می تواند به اقتضای این صفا ، صورت ها و نقوشِ بی منتهایی را نمایان سازد . [ امام محمد غزالی گوید : دل محلِ حقایق اشیاء است . ( احیاءعلوم الدین ، ج 3 ، ص 12 ) ]

صورتِ بی صورتِ بی حدِ غیب / ز آینۀ دل دارد آن موسی به جیب

صوتِ بی حد و بی صورتِ عالَمِ غیب از آینۀ دل ، بر موسی (ع) تابید بطوریکه او دست در گریبان خود می کرد و دستش همچون خورشید می درخشید . [ صورتِ بی صورتِ بی حد = کنایه از جامعیت اسماء و صفات الهی است . ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر اول ، ص 467 ) . در مصراع دوم اشاره است به معجزه ید بیضاء که در سوره های اعراف ، آیه 108 و طه ، آیه 22 و شعراء ، آیه 33 و نمل ، آیه 12 و قصص ، آیه 32 ، بدان تصریح شده است . در کتاب تورات نیز آمده است . « و خداوند دیگر بار وی را گفت : دستِ خود را در گریبان خود بگذار . چون دست به گریبان خود برد و آن را بیرون آورد . اینک دستِ او مثلِ برف مبروص شد . ( سِقر خروج ، باب چهارم ، آیه ششم ) ]

گر چه آن صورت نگنجد در فلک / نه به عرش و کرسی و نَی در سَمَک

اگر چه آن صورتِ بی حد در فلک و در عرش و کُرسی و زمین در نمی گنجد .

عرش = در لغت به معنی جایی است که دارای سقف باشد و گاهی به خودِ سقف هم عرش گفته می شود . و نیز به داربست هایی که برای بر پا نگهداشتن بعضی از درختان می زنند عرش گفته می شود و در قرآن آیاتی هست که می گوید : خدا بر عرش ، استیلا یافت . ( مانند سوره اعراف آیه 54 ) که منظور مجموعه جهان هستی است . ( تفسیر المیزان ، ج 8 ، ص 204 به بعد )

کُرسی = به معنی اصل و اساس است و گاهی نیز به هر چیزی که به هم پیوسته و ترکیب شده باشد . کُرسی اطلاق شود . به همین لحاظ به تخت های کوتاه کُرسی گویند . از آنجا که معلم به هنگامِ درس معمولا روی کُرسی می نشسته ، لذا گاهی کُرسی کنایه از علم است و گاهی کنایه از سلطنت و مُلک . ( تفسیر المزان ، ج 2 ، ص 474 ) به هر حال عرش و کُرسی کنایه از مجموعه جهان هستی است .

سَمَک = سمک به معنی ماهی است و این مطلب اشاره دارد به قولِ قدما مبنی بر اینکه زمین بر پشت آن قرار دارد . ( اخبارالزمان ، ص 22 )

ز آنکه محدود است و معدود است آن / آینۀ دل را نباشد حد ، بدان

زیرا فلک و عرش و عالمِ فرش ، محدود است ولی آینۀ دل ، حدّ و حصری ندارد .

عقل ، اینجا ساکت آمد یا مُضِلّ / ز آنکه خود با اوست ، یا خود اوست دل

عقلِ جزوی از کیفیت تجلّی حضرت پروردگار بر دل ، یا ساکت می ماند و یا اگر حرفی بزند گمراه می کند . از آنرو که آیا دل ، با اوست و یا دل ، خودِ اوست . [ منظور بیت اینست که ، تجلّی حضرت حق بر دل های پاک ، چنان مطلب دشوار و مهمی است که با عقولِ جزئیه نمی توان بدان واقف شد . مطلب اینست ، آیا دل ، تجلّی گاه حق است ؟ یا اینکه دل ، چیزی جز تجلّی جمالِ حق نیست . ( مُضَل = گمراه کننده ) ]

انعکاس هیچ نقشی از نقوشَ جهانَ هستی ، جاودانه نیست و این ثابت می کند که پدیده های جهان نمی تواند ابدی باشند . بجز تجلّی حضرت حق بر دل انسان که هم به صورت صفات متکثّر ظهور می کند و هم به نحو وحدانیت . [ هم با عدد و هم بی عدد . یعنی تمامی صفات الهی هم از لحاظ کثرت در مقامِ واحدیت و هم از لحاظ وحدت در مقام احدیت ، در دل ظهور می کند . ( مقدمه رومی و تفسیر مثنوی معنوی ، ص 368 ) در اینجا لازم است که فرق میان احد و واحد گفته شود .

الف- احد ، به معنی بساطت محض و تنزّه تام از نقص و زیادت است و واحد ، نفی مشارکت دو ماهیّت .

ب- احد ، خارج از عدد و بی نیاز از آن است . در حالی که واحد داخل در عدد ضرب است .

ج- احد ، اسمی است برای نفی آنچه از عدد با او ذکر شود . و واحد اسمی است برای آغاز کردن عدد .

د- احد ، مختصِ ذوی العقول است و واحد بر ذوی العقول و غیر ذوی العقول اطلاق می شود . ( اساس التوحید ، ص 37 )

تا ابد هر نقشِ نو کآید بَر او / می نماید بی قصوری اندرو

هر نقش نو و تازه که بر دل می رسد تا ابد در میانِ دل ، آن نقش بی حجاب و آشکارا دیده می شود . [ هیچیک از انعکاسات جهان هستی و موضوعات آن نمی تواند ابدیت داشته باشد . یعنی ذهن نمی تواند موضوع موردِ تصور خود را از زمان و محدودیت های کیفی و کمی برکنار نماید . بلکه تنها دل است که چنین فعالیتی را می تواند داشته باشد . ( تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی ، ج 2 ، ص 640 ) ]

اهلِ صیقل رَسته اند از بو و رنگ / هر دَمی بینند خویی بی درنگ

ولی آنها که دل را از زنگار کثرت بو و رنگ و مادیت پاک کرده و صیقل توحید زده اند . هر لجظه و دَمی از جانب حق ، خوبی ها را مشاهده می کنند و حقایق را شهود .

نقش و قِشر علم را بگذاشتند / رایتِ علم الیقین افراشتند

این صوفیان صافی و این پیروان طریق صفا و راهِ وفا ، آن عالمان ربانی اند که صورتِ ظاهر علم را رها می کنند و پرچم عین الیقین را افراشته می سازند . یعنی از مرحلۀ علم ( صورت های ذهنی ) در می گذرند و به عین ( شهود حق ) می رسند .

رفت فکر و ، روشنایی یافتند / نَحر و بحرِ آشنایی یافتند

از اینان ، فکر و اندیشه رخت بر بست تا اینکه به مقامِ روشنایی دل رسیدند . و به نزدیکترین مقام تقرب واصل شدند . [ افکار مزاحم و اندیشه های بازدارنده که در حد اوهام و خیالات است از خانۀ دلِ روشن بینان بیرون رفته است و بدینسان به مقام روشن بینی رسیده اند ]

مرگ ، کین جمله از او در وحشت اند / می کنند این قوم بر وَی ریشخند

مرگ که تمام مردم از آن وحشت و بیم دارند . این عارفان کامل و مردان واصل را نمی هراساند . بلکه آنان به روی مرگ ، ریشخند می زنند . [ بشر ، گرفتار تعلقات مادی و وابستگی های دنیوی است و هرگاه که فراغتی می یابد و در خود فرو می رود . نخستین دشمنِ غدّاری که بر سرِ او می تازد و وی را یکسره مقهور و مرعوب خود می سازد . وحشتِ مرگِ است . سرانجام روزی رشتۀ عُمرم چه کوتاه و چه بلند از هم می گسلد و باید از تختِ نشاط و حیات به تختۀ نیستی و ممات شَوَم و از جهان پُر شور و سُرور به خاکدان گور درآیم . تنها و بی کس ، بسی بهاران از راه رسد و گل ها و شکوفه ها بشکفد و سبزه ها بردَمد . زان پس ، آفتاب گرم تموز بر جهانیان بتابد و باغها و راغها به خرمی و نشاط آیند و پرندگان و مرغان ، نغمۀ شادی سردهند و زندگیِ پُر تلاش ز سر گیرند . آنگاه لشکر گرانِ خزان به یغمای سبزه ها و درختان تازه و مرغانِ خوش نوا آشیانها بر جای نهند و رختِ سفر بربندند و سرانجام ، زمستان در رسد و پهنۀ زمین را جامۀ سفید پوشاند و … دوباره و … اما دریغا که این همه بی حضور من رُخ دهد .

دریغا که بی ما بسی روزگار / بروید گُل و بشکفد نوبهار

بس آید بهار و وَزَد بادها / که ما رفته باشیم از یادها

ولی این بیم و هراس و اندوه وغم ، بر دلِ عارفان چیره نیاید و آنان را مقهور و مرعوب نسازد . چه اینان ، مرگ را یکی از مراحل طبیعی حیات می دانند و آن را زایشی دیگر و تولدی دوباره می شمرند .

عرفا ، دنیا را به رَحمِ تنگ و تاریک مادران تشبیه کرده اند که جنین برای رسیدن به دنیای پهناور ، از این رَحِم گام بیرون گذارد . همینطور انسان ، جنین این دنیاست که باید به جهانی پهناورتر و روشن تر گام بنهد . از اینرو آنان مرگ را مبارک می دانند و بدان مشتاق .

شمس می گوید : اگر او مرادها از آن عالم دیدی . مشتاق رفتن بودی به آن عالم . پس آن مرگ ، مرگ نبودی . بلکه زندگی بودی . پس نَقل ، دیگر بُوَد و مرگ دیگر بود . مثلا اگر تو در خانه ای تاریک باشی و تنگ ، نتوانی تفرج کردن روشنایی را در او . و نتوانی که پای دراز کنی . نقل کردی از آن خانه به خانۀ بزرگ و سرای بزرگ که در او بُستان باشد و آبِ روان . آن را مرگ نگویند … اگر تو را روشنایی و ذوقی هست که مشتاقِ مرگ می باشی . مبارکت باد . ما را هم از دعا فراموش مکن . ( مولوی نامه ، ج 2 ، ص 783 به بعد و مقالات شمس تبریزی ، ص 88 و شرح بیت 4 همین دفتر ]

کس نیابد بر دلِ ایشان ظَفر / بر صدف آید ضرر ، نَی بر گُهر

هیچکس بر دلِ آنان غالب نمی شود . یعنی هیچکس نمی تواند بر دل و جان این صوفیان صافی ، آسیب و گزندی برساند . اگر تو مدعی شوی که می توان بر جسمِ اینان صدمه وارد آورد . می گویم که این آسیب و صدمه ، هر چند بر تنِ ایشان وارد می شود . ولی بر دلِ آنان صدمه نمی رسد . مانند اینکه اگر صدف بشکند . گوهرِ آن مصون می ماند . [ ظفر = پیروزی ، دست یافتن ]

گر چه نحو و فقه را بگذاشتند / لیک محو و فقر را برداشتند

این عارفان ، اگر چه قواعد علم نحو و مسائل مربوط به مباحثِ فقهی رها کرده اند . ولی در عوض برای «محو» و «فقر» اعتبار والایی قائل شده اند [ عارفان برای علومِ ظاهری و رسمی چندان اعتباری قائل نیستند . زیرا عقیده دارند که اگر آدمی کتابِ روحِ خود را بخواند به وجه اعلی به علم رسیده است . ( محو = شرح بیت 2841 همین دفتر . فقر = شرح بیت 2342 همین دفتر ) ]

تا نقوشِ هشت جَنّت تافته است / لوحِ دلشان را پذیرا یافته است

تا اینکه لوحِ قلبِ این عارفان پاکدل ، هشت درجۀ بهشت را در خود منعکس کرده است . خلاصه اینکه در دلِ این عارفان ، نقشِ حقیقی بهشت را می توان یافت . [ هشت جنت = به معنی هشت بهشت . یا به اعتبار این است که برای بهشت هشت در قائل شده اند و یا به اعتبار مراتب و مقامات مختلف آن است بدین قرار : خُلد ، دارالسلام ، دارالقرار ، جنت عدن ، جنت المأوی ، جنت النعیم ، علیین ، فردوس ]

برتراند از عرش و کرسی و خَلا / ساکنان مَقعَدِ صِدقِ خدا

این عارفان از عرش و کرسی و خلأ نیز برترند و ساکنان جایگه و نشست گاهِ راستی خدا هستند . [ اشاره است به آیه 55 سوره قمر ، که می فرماید « در جایگاه راستی و مقام صدق به نزد پادشاه توانا جای گرفته اند ]